اخبار باشگاه اقتصاددانان

سیاست‌‌‌های تجاری دونالد ترامپ، به‌ویژه در دوره دوم ریاست‌جمهوری‌‌‌اش، تحولی اساسی در روابط اقتصادی بین‌المللی و وضعیت اقتصادی جهانی به وجود آورده است. ترامپ با وضع تعرفه‌‌‌های سنگین علیه چین، اتحادیه اروپا، مکزیک و کانادا، تلاش کرد منافع اقتصادی آمریکا را در برابر رقابت‌‌‌های جهانی تقویت کند.

کارل مارکس در مقدمه مانیفست حزب کمونیست، اروپای قرن ۱۹ را ذیل تقابل شبح سایه‌گستر کمونیسم با نیروهای متحدشده کهن توصیف می‌کرد. صدسال بعد از سال‌های انقلابی ۱۸۴۸ اما، کمونیسم با اتحاد با همان نیروهای کهن، از جمله احیای کلیسای ارتدوکس و سر دادن شعار زنده‌باد سرزمین مادری روسیه، سایه خود را بر نصف دنیا مستولی کرد و بعد به تقابل با دنیای آزاد رفت.

دونالد ترامپ در دوره ریاست‌جمهوری خود بر ایالات‌متحده، با بسیاری از کشورها بر سر تعرفه‌‌‌های تجاری که وضع کرده، درافتاده است. خیلی از کشورها نیز در پاسخ به اقدامات ترامپ، اعلام کرده‌‌‌اند که متقابلا تعرفه‌‌‌هایی را وضع خواهند کرد. جنگ تجاری بین کشورها معمولا برنده‌‌‌ای ندارد و نهایتا باعث کاهش رفاه مصرف‌کنندگان و از دست رفتن اضافه رفاه می‌شود.

وضعیت بی‌‌‌ثباتی اقتصادی، عدم‌جذب سرمایه‌گذاری خارجی، عدم‌دسترسی به نظام بانکداری بین‌المللی، محدودیت‌ها در تجارت جهانی، کاهش درآمدهای نفتی، ناترازی در انرژی، کسری بودجه، محدودیت در تعامل با نهادهای مالی بین‌المللی از جمله بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، جاماندگی از تکنولوژی و نوآوری و بسیاری موارد ناشی از تحریم‌‌‌ها و محدود شدن فضای ارتباطات کشور به چند حوزه خاص، از جمله مواردی هستند که اقتصاد ایران را در نقطه بحرانی با تورم‌‌‌های بالای ۴۰‌درصد و رشد اقتصادی پایین قرار داده‌‌‌اند.

آنچه ‌گذار از تردیدهای مرتبط با مذاکره با آمریکا را به یک ضرورت تبدیل می‌کند، الزاما ربطی به نوعیت و هویت سردمداران فعلی آمریکا ندارد. تبدیل یک موضوع فنی و حاشیه‌‌‌ای به یک مبنا و شاهرگ حیاتی، همان تصمیم و رفتاری است که توان و هوش بازی و شانس و مجال پیروزی را در خوش‌بینانه‌‌‌ترین حالت، به رمقی برای تاب‌آوری کوتاه و موقت تبدیل می‌کند.

زمانی که نیروهای آلمانی در جنگ جهانی دوم شکست خوردند، این کشور به چهار منطقه تحت اشغال تقسیم شد (۱۹۴۵): آلمان بریتانیایی، آلمان فرانسوی، آلمان ایالات‌متحده و آلمان اتحاد جماهیر شوروی؛ تا جایی که در سال ۱۹۴۹ عملا دو کشور در آلمان به طور رسمی تشکیل شدند. جمهوری فدرال آلمان(FRG) در سمت غرب و با حمایت کشورهای غربی، با نظام دموکراتیک و اقتصاد سرمایه‌‌‌داری و جمهوری دموکراتیک آلمان(GDR) در حمایت شوروی با نظام کمونیستی و اقتصاد دولتی در سمت شرق شروع به فعالیت کردند. تنش‌‌‌های جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب، باعث شد که مناطق تحت کنترل شوروی، نسبت به مناطق تحت کنترل غرب مسیر و سرنوشت بسیار متفاوت‌‌‌تری داشته باشد.

توسعه پایدار هدف پرطمطراقی است که در سال‌های اخیر درباره آن بسیار شنیده‌‌‌ و خوانده‌‌‌ایم. در وهله اول عنوان آن بسیار ساده و همه‌‌‌فهم به‌نظر می‌‌‌رسد. لکن، برخلاف این ظاهر ساده و همه‌‌‌فهم، بر سر تفسیر آن بحث و جدل بسیاری در فضای آکادمیک و عمومی وجود دارد. یکی از کمک‌‌‌هایی که ریاضیات در اختیار ما قرار می‌دهد، ارائه بستری برای توضیح مساله است؛ بستری که در آن همه‌‌‌چیز آنقدر شفاف پیش می‌رود که نیازی به حکایت و تفسیر نیست.

تحول توسعه پایدار دیگر صرفا یک ایده بلندپروازانه نیست، بلکه به یک استراتژی اقتصادی ضروری تبدیل شده است؛ داستانی که نه‌‌‌تنها در عرصه بین‌المللی، بلکه در کشورهایی مانند ایران نیز بازتاب دارد؛ جایی که تعادل میان رشد اقتصادی و حفاظت از محیط‌‌‌زیست به ضرورتی حیاتی تبدیل شده است.

آنچه مسلم است جهان برای دسترسی به توسعه پایدار راهی دراز در پیش دارد. این موضوع از سال ۱۹۷۲ با اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط‌زیست در استکهلم در دستور کار جهانی قرار گرفته‌است. در این کنفرانس بدان اشاره شد که محدودیت‌های رشدی که ما در قرن بیست و یکم داریم در حقیقت ترکیب توسعه اقتصادی و پایداری زیست محیطی است که جمع اضداد است. کنفرانس‌های مشابهی در سال‌های اخیر در این زمینه برگزار شده‌است و کشورهای جهان متعهد شده‌اند برای کاهش شکاف‌های اجرایی در این زمینه با یکدیگر همکاری کنند.

جنجال‌های توسعه پایدار (Sustainable Development) ادامه دارد و انسان در معرض خطر تکرار اشتباهات انقلاب صنعتی ۱۹۱۹ است؛ زیرا حتی فناوری‌های نوینی همچون هوش‌مصنوعی و اینترنت اشیا هم می‌تواند عواقب اجتماعی و زیست‌محیطی را به شکلی دیگر تکرار کند. ما به‌جای چکش نیاز به قلم داریم. هیچ دستاوردی در توسعه و پیشرفت بدون تفکر خلاقیت وجود واقعی ندارد. نوسانات رشد و شکست‌ها در آمارهای بانک جهانی نیز موید عدم‌اطمینان به مسیر نادرست توسعه است.

تورم همیشه و همه‌‌‌جا یک پدیده پولی است؛ این معروف‌‌‌ترین گزاره‌‌‌ای است که از پول‌‌‌گرایان بزرگی همچون میلتون فریدمن برجای مانده است. مطابق این نظرگاه تورم یا همان افزایش مداوم سطح عمومی قیمت‌ها ناشی از افزایش حجم پول از طریق عرضه آن است.

نگاهی هرچند مختصر به روند شاخص بهای کالاهای مصرفی که از سال ۱۳۶۰ تا زمان حال هیچ‌گونه کاهشی را در مقایسه با سال‌های‌‌‌ پیشین نشان نمی‌‌‌دهد، این چالش را به همراه می‌‌‌آورد که چنین روندی از کجا سرچشمه گرفته و چرا طی چهاردهه اخیر با چنین شیب عجیبی بدون‌‌‌وقفه تداوم یافته است؟

در دنیای امروز، اگر از یک اقتصاددان بپرسید که مهم‌ترین دارایی یک کشور چیست، شاید انتظار داشته ‌باشید که او به شما بگوید منابع طبیعی، ذخایر ارزی یا حتی فناوری‌های پیشرفته آن کشور؛ اما، بسیاری از اقتصاددانان به جای اشاره به طلا و نفت، از سرمایه انسانی به‌عنوان کلیدی‌ترین عامل توسعه نام می‌برند. بله، همان مغزهایی که صبح‌ها با قهوه روشن می‌شوند و شب‌ها با دغدغه‌های اقتصادی خاموش! اقتصاددانان بزرگی چون گری بکر و تئودور شولتز مفهوم سرمایه انسانی را توسعه دادند و نشان دادند که دانش، مهارت و تحصیلات افراد یک جامعه مهم‌ترین موتور رشد اقتصادی است.

با نزدیک شدن به پایان زمستان، بار دیگر مساله مزد کارگر و کارمند به موضوع اصلی محافل اقتصادی تبدیل شده است. در سال‌های اخیر بارها کاهش دستمزد حقیقی کارگران و چالش‌ها برای تامین مسکن و امنیت غذایی مورد توجه کارشناسان اقتصادی قرار گرفته است. با‌این‌حال به نظر می‌رسد وجوه دیگری از مساله مغفول واقع شده است.

اقتصاد ایران بیش از پنج دهه است که در محاصره معضلی به نام تورم قرار گرفته ‌است. معضلی که تقریبا در همه‌جای جهان کم‌وبیش رفع شده؛ در کشور ما همچنان در حال یکه‌تازی است. سال‌ها پیش دکتر مسعود نیلی در کلاس مبانی اقتصاد خود به مثال خوبی اشاره کرد؛ مثالی که به ظرافت اعجاب‌انگیز بودن عدم حل مساله تورم در ایران را نشان می‌دهد. عدم حل مساله تورم در ایران به باور ایشان درست همانند آن است که شما اکنون کشوری را پیدا کنید که بیماری فلج‌اطفال در آن غوغا کند.

سنت مالوف بر این است که برای معرفی کتاب، محتوای فصل‌ها بررسی شود تا خواننده فرهیخته در جریان آنچه در کتاب می‌گذرد قرار بگیرد؛ اما از آنجا که در سه‌جلد کتاب («ماکیاولِ دیپلمات: کیسینجر و جهان او»، «استاد بازی‌ها: کیسینجر و هنر دیپلماسی خاورمیانه‌ای» و«رهبری: شش مطالعه در استراتژی جهانی») «سوژه» (که هنری کیسینجر است) بر «ابژه» (که در اینجا «محتوای کتاب» است) چیرگی یافته است، به‌عمد ترجیح دادم بخش زیادی از این نوشته را به «کیسینجر» اختصاص دهم و در پایان هم اشارتی به سه کتابی داشته باشم که از او ترجمه کرده‌ام. و اما؛ شیخ اجل سعدی در باب سوم گلستان بیتی دارد به این مضمون: «وجودِ مردمِ دانا مثالِ زر‌‌‌ طِلی‌‌‌ست/که هر کجا بروَد قدر و قیمتش دانند.» بی‌گمان مصداق این بیت را می‌توان «هنری آلفرد کیسینجر» دانست.

هنری کیسینجر، استاد رئالیسم سیاسی، به‌‌‌طور قاطع بر این باور بود که سیاست جهانی نمی‌‌‌تواند به ایده‌‌‌آلیسم و ارزش‌‌‌های اخلاقی تکیه کند. او در نقد اروپا پس از جنگ جهانی دوم، هشدار می‌‌‌داد که این قاره با پذیرش مسائلی همچون حقوق بشر و دموکراسی در سیاست خارجی، خود را از واقعیات دنیای سخت و بی‌‌‌رحم قدرت دور کرده است.

رشد اقتصادی نه فقط یک شاخص آماری خشک و خالی از عاطفه، بلکه معیاری برای سنجش پویایی و کارآمدی هر نظام اقتصادی است. بی‌‌‌اغراق نخواهد بود اگر ادعا کنیم که اندازه این شاخص سرنوشت انسان‌‌‌ها را تعیین می‌کند. هرچه این شاخص بالاتر باشد، نوید روزگار شیرین را خواهد داد و هرچه این شاخص کاهش یابد، از روزگار تلخ خبر خواهد داد. تفاوت اصلی کشورهای توسعه‌‌‌یافته و توسعه‌‌‌نیافته به تفاوت آنها در میزان رشد اقتصادی‌‌‌شان بازمی‌گردد.

رشد صنعت در ایران یکی از عوامل مهم توسعه اقتصادی کشور محسوب می‌شود و بر تولید ناخالص داخلی، اشتغال‌زایی، افزایش صادرات و بهبود رفاه عمومی تاثیر مستقیمی دارد. ایران با داشتن منابع طبیعی غنی، نیروی کار متخصص و موقعیت استراتژیک، ظرفیت‌‌‌های فراوانی برای رشد صنعتی دارد؛ اما چالش‌‌‌هایی مانند تحریم‌‌‌های اقتصادی، مشکلات تامین مالی، قطعی برق و گاز، افزایش قیمت ارز و وابستگی برخی صنایع به واردات مواد اولیه، روند توسعه صنعتی را با مشکلاتی مواجه کرده است.

بررسی آمارهای مربوط به رشد اقتصادی در فصل‌‌‌های اخیر حاکی از این است که نه‌تنها امکان افزایش رشد اقتصادی از مسیر فروش نفت وجود ندارد، بلکه رشد اقتصادی از مسیر صنعت نیز به نوعی مسدود است؛ چرا که آمارها و داده‌‌‌های رسمی حاکی از تشدید رکود صنعتی و عملکرد منفی این بخش در رشد اقتصادی است.

سال‌هاست که تامین مالی شرکت‌ها در ایران به یکی از چالش‌‌‌های اساسی فضای کسب‌وکار تبدیل شده و در سال‌های اخیر، این مشکل تحت‌تاثیر تحریم‌‌‌های اقتصادی و تورم مزمن ابعاد گسترده‌‌‌تری پیدا کرده است. شرکت‌ها برای تامین سرمایه در گردش، اجرای طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای و حتی مدیریت هزینه‌‌‌های جاری خود، با موانع جدی مواجه‌‌‌اند؛ موانعی که بخش مهمی از آنها در ساختار معیوب تامین مالی کشور و وابستگی تاریخی اقتصاد ایران به شبکه بانکی ریشه دارد.تحریم‌‌‌های اقتصادی، یکی از عوامل مهم تشدیدکننده مشکلات تامین مالی شرکت‌هاست.

تامین مالی یکی از ‌‌نیازهای اساسی هر کسب‌وکار و اقتصاد برای رشد و توسعه است. اما در ایران، این فرآیند به دلیل مجموعه‌‌‌ای از مشکلات ساختاری، تحریم‌‌‌های بین‌المللی، عدم‌شفافیت و انحراف منابع مالی با چالش‌‌‌های جدی مواجه شده است. بسیاری از شرکت‌ها و پروژه‌‌‌ها به دلیل دسترسی نداشتن به منابع مالی پایدار، متوقف شده‌‌‌اند یا با هزینه‌‌‌های بالایی به فعالیت خود ادامه می‌دهند. در این میان، وابستگی بیش از حد به تامین مالی بانکی، عدم‌امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی و نبود نظارت دقیق بر نحوه مصرف منابع از مهم‌ترین موانع پیش‌روی تامین مالی در ایران هستند.

تامین مالی در هر اقتصادی یکی از ابزارهای مهم رشد و توسعه صنعتی به شمار می‌رود و به‌‌‌صورت کلی از دو طریق اصلی صورت می‌گیرد: نظام بانکی و بازار سرمایه. نظام بانکی در ایران، به‌‌‌طور سنتی به‌واسطه ارائه وام‌‌‌ها و تسهیلات اعتباری، همواره سهم عمده‌‌‌ای از تامین مالی بنگاه‌‌‌های اقتصادی را بر عهده داشته است. با این حال، در سال‌های اخیر بانک‌مرکزی با اعمال سیاست‌‌‌های انقباضی به‌منظور مهار تورم، محدودیت‌هایی را بر رشد ترازنامه بانک‌ها تحمیل کرده که دسترسی به منابع مالی را برای شرکت‌ها، به‌‌‌ویژه بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط، دشوار ساخته و نرخ بهره اسمی و واقعی را به شکل کم‌‌‌سابقه‌‌‌ای افزایش داده است. به‌عنوان شاخصی از وضعیت فعلی، نرخ بازده تا سررسید(YTM) اوراق دولتی که اغلب منعکس‌‌‌کننده انتظارات تورمی و شرایط کلی پولی در اقتصاد است، به بالای ۳۵‌درصد رسیده است. این ارقام بیانگر سطح بالای هزینه تامین مالی برای بنگاه‌‌‌ها در اقتصاد ایران است.

از انقراض گونه‌‌‌ها تا نابودی جنگل‌‌‌ها، انسان بهای سنگینی برای بی‌‌‌اعتنایی به ارزش طبیعت و منابع طبیعی در اقتصاد جهانی می‌‌‌پردازد. نه‌‌‌تنها جهان مدت‌‌‌ها روی حفاظت از تنوع زیستی سرمایه‌گذاری کافی نکرده است؛ بلکه بسیاری از فعالیت‌‌‌های اقتصادی نیز به‌‌‌طور مستقیم به آن آسیب می‌‌‌رسانند. این موضوع را باید نوعی دستبرد بزرگ به دارایی‌‌‌های مشترک و باارزش بشریت دانست. تخریب طبیعت، کشورها و جوامع را فریب می‌دهد و منابعی را تهدید می‌کند که امروزه حدود نیمی از تولید ناخالص داخلی جهانی، یعنی حدود ۴۴تریلیون دلار را تشکیل می‌دهد. اگر تنها بخش کوچکی از خدمات اکوسیستمی، مانند گرده‌‌‌افشانی توسط حشرات، ماهی‌گیری در دریاها و چوب جنگل‌‌‌های گرمسیری از بین برود، تا سال ۲۰۳۰ سالانه حدود ۲.۷تریلیون دلار از تولید ناخالص جهانی کاسته خواهد شد.

در نگاه نخست، شاید صنعت و تنوع زیستی دو مفهوم دور از هم به‌‌نظر برسند؛ اما با دقت بیشتر، روشن می‌شود که زنجیره‌‌های تولید صنعتی، از تامین مواد اولیه گرفته تا مدیریت ریسک‌‌های عملیاتی، به منابع طبیعی وابسته هستند. به همین دلیل، حفظ تنوع زیستی به‌‌معنای تضمین پایداری این زنجیره‌‌ها و در نتیجه حفظ اشتغال صنعتی است. به بیانی دیگر، زمانی که یک اکوسیستم تخریب می‌شود، دسترسی صنایع به مواد خام، آب سالم و خدمات اکوسیستمی مختل می‌شود. به دنبال این امر، این اختلال‌‌ها نه‌‌تنها هزینه‌‌های تولید را افزایش می‌دهد؛ بلکه در بسیاری از موارد مقیاس تولید به‌‌صرفه را نیز غیرممکن می‌کند. در نتیجه، برخی بنگاه‌‌ها یا تعطیل می‌‌شوند یا به‌‌ناچار به مناطق دیگر کوچ می‌کنند. تعطیلی بنگاه‌‌ها در مناطق وابسته به منابع طبیعی، یکی از عوامل اصلی بیکاری ساختاری است. از سوی دیگر، تنوع زیستی نوعی بیمه اکولوژیک برای صنایع است. هرچه منابع زیستی متنوع‌‌تر باشند، گزینه‌‌های جایگزین برای مواد اولیه بیشتر است و شوک‌‌های محیطی آسیب کمتری به تولید و اشتغال وارد می‌کنند. نابودی این تنوع، انعطاف‌‌پذیری صنایع را کاهش داده و آنها را در برابر بحران‌های زیست‌‌محیطی آسیب‌‌پذیرتر می‌کند. به بیان دیگر، حفظ تنوع زیستی نه‌تنها یک اولویت زیست‌محیطی، بلکه یک ضرورت اقتصادی است. بنابراین، سرمایه‌گذاری در حفظ تنوع زیستی می‌تواند عاملی کلیدی در جلوگیری از بحران‌های اقتصادی و حفظ پایداری اشتغال باشد.

جمعه‌‌‌ای که گذشت در کاخ‌سفید اتفاقاتی رخ داد که خیلی غیرمنتظره و غیرقابل پیش‌بینی بود؛ ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین که به امید گفت‌وگوهایی مثبت و امضای توافق مواد معدنی با آمریکا به واشنگتن رفته بود، با حالت دعوا و قهر مجبور به ترک کاخ‌سفید شد و نتوانست ضمانت‌‌‌های امنیتی از آمریکا دریافت کند. از دیگر سو در مذاکرات اخیر بر سر آتش‌‌‌بس و صلح اوکراین با میزبانی ریاض، فقط آمریکا و روسیه حضور داشتند و کی‌‌‌یف و بروکسل به طور کامل از فرآیند حذف شدند؛ مساله‌ای که بدون شک به شکاف بین اروپا و آمریکای ترامپ دامن خواهد زد. با نگاهی به تحولات فوق بسیاری از تحلیلگران از درس‌‌‌های اوکراین صحبت می‌کنند و اینکه اگر مذاکره در زمان مناسب و با بازیگران اصلی صورت بگیرد، بعدتر یکی از طرفین وجه‌المصالحه نخواهد شد و می‌‌‌تواند بهتر منافع خود را تامین کند؛ دیدگاهی که همچنان مورد بحث است.

رفتار دونالد ترامپ و تیم او با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، از سطح تازه‌ای از بی‌نزاکتی دیپلماتیک رونمایی کرد؛ چه از نظر ادبیات، شخصی کردن موضوعات، تحقیر و محتوای مذاکره و چه حتی شکل و برملا بودن هر آنچه می‌شد به یک رئیس‌جمهور، آن هم رئیس‌جمهور کشوری در ظاهر متحد روا داشت.

دیدار جنجالی و تنش‌‌‌آفرین دونالد ترامپ، رئیس‌‌‌جمهور آمریکا و معاون وی با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌‌‌جمهور اوکراین در کاخ‌سفید در ادامه اقداماتی بود که آمریکا طی یک‌ماه گذشته در قبال جنگ اوکراین انجام داد. ترامپ در چارچوب وعده‌‌‌هایی که در خصوص پایان جنگ اوکراین در رقابت‌‌‌های سیاسی ریاست‌جمهوری آمریکا داده بود، با یک برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی متفاوت تلاش کرد ابتدا با ارسال سیگنال‌‌‌هایی، هم برای اتحادیه اروپا، هم برای اوکراین و هم برای روسیه، اراده خود را برای پایان دادن به جنگ اوکراین در کمترین فاصله زمانی نشان دهد.

یک زمانی میلتون فریدمن به طعنه بیان کرد که اگر مدیریت یک بیابان را هم به دولت بسپارید، بعد از چند سال با کمبود شن مواجه می‌‌‌شوید. شاید خود فریدمن نیز به‌صورت مطلق به این گزاره باور نداشت؛ اما در سال‌های اخیر سیاست‌‌‌های اقتصادی ما کار را به جایی رساند که وضعیت کنونی کشور در حوزه انرژی بی‌‌‌شباهت به این گزاره طعنه‌‌‌آلود میلتون فریدمن نباشد.به‌طور معمول درخصوص بحران انرژی، از بنزین گرفته تا گاز، برخی مسوولان دولتی و اقتصاددان‌‌‌ها انگشت اتهام را به سمت قیمت دستوری نشانه می‌‌‌گیرند.

در سال‌های گذشته، قطعی روزانه برق به بخشی از زندگی روزمره مردم ایران تبدیل شده است. منشا این خاموشی‌‌‌ها در دو عامل خلاصه می‌شود: در تابستان به علت کمبود ظرفیت نیروگاهی و در زمستان به دلیل نبود سوخت برای نیروگاه‌‌‌ها. معمولا زمانی که خاموشی‌‌‌ها شدت می‌گیرد و بر زندگی مردم تاثیر می‌‌‌گذارد، سیاستگذاران در رسانه‌‌‌ها اعلام می‌کنند که مشکل را شناسایی کرده‌‌‌اند و برای حل آن تلاش می‌کنند.