اخبار باشگاه اقتصاددانان

پرهام پهلوان‌‌‌: در شرایطی که اقتصاد ایران طی سال‌های گذشته تحت فشار شدید تحریم‌‌‌های اقتصادی قرار گرفته و آسیب‌‌‌های قابل‌توجهی را متحمل شده است، موضوع مذاکرات میان ایران و آمریکا بار دیگر در کانون توجه افکار عمومی و تحلیلگران قرار گرفته است.

گریگوری منکیو به خاطر کتاب مبانی علم اقتصادش کم‌‌‌وبیش در جایگاه معلم اول تمام اقتصادخوانان یکی دو دهه اخیر قرار دارد. او در آن کتاب معروف برای علم اقتصاد ۱۰اصل تعریف می‌کند؛ اصولی که کم‌‌‌وبیش با عقل سلیم و شهود هر خواننده‌‌‌ای قابل فهم و پذیرش است؛ اما در مرحله عمل متوجه می‌‌‌شویم که گاه توسط بخش مهمی از تصمیم‌گیرندگان در سراسر جهان زیرپا گذاشته می‌شود؛ مساله‌ای که شاید در وهله اول به باور این قسم از تصمیم‌گیرندگان کاری درست بوده است، اما هزینه‌‌‌های بیهوده آن در نهایت روزی در یک‌‌‌جایی خود را نشان می‌دهد؛ روزی که شاید دیگر دیر شده‌‌‌باشد. البته این یادداشت قصد ندارد این ۱۰اصل اقتصادی را مورد بررسی قرار دهد، بلکه می‌‌‌خواهد به کمک سه‌مورد از این ۱۰اصل ابتدایی علم اقتصاد نگاهی گذرا به مذاکرات اخیر ایران و آمریکا بیندازد.

از روز شنبه ۲۳ فروردین، ایران و آمریکا مذاکرات تازه‌‌ای را برای دستیابی به توافقی جدید آغاز کرده‌اند. این گفت‌‌وگوها که در دو نوبت اول در کشورهای ثالث عمان و ایتالیا، به میزبانی عمان و به‌‌صورت غیرمستقیم انجام شده، با هدف کاهش تنش‌‌های سیاسی و احیای تعاملات اقتصادی در دستور کار قرار گرفته و می‌تواند نقطه‌‌عطفی در مسیر تحولات اقتصادی ایران و جهان باشد.

هر ایرانی در خصوص اینکه توافق میان ما و آمریکا چه هزینه‌‌‌ها و منافعی خواهد داشت، کم‌‌‌وبیش به یک جمع‌‌‌بندی رسیده است. یک‌دهه مباحثه و تحلیل، از پیش از برجام تا اکنون به بسیاری از ما این توانایی را داده است که به دیدگاه منسجمی در خصوص فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های توافق میان ایران و آمریکا دست یابیم. اما آیا تنها سوال ما در تمام این سال‌ها و به‌خصوص روزهای اخیر هزینه-فایده این توافق احتمالی بوده است؟ پیش و بیش از آنکه ما به این پرسش بیندیشیم، ذهن شهروندان و تحلیلگران با پرسشی دیگر درگیر می‌شود؛ اینکه اساسا امکان برقراری توافق میان ایران و آمریکا وجود دارد یا خیر؟

مذاکره، برخلاف تصور عامه، نه بر مبنای احساس، بلکه تابع منطق، ریاضیات و ساختار است. در روابط بین‌الملل، مذاکره به‌‌‌مثابه یک بازی استراتژیک در چارچوب نظریه بازی‌‌‌ها تعریف می‌شود که در آن کنشگران عقلانی، با توجه به اهداف، منابع، هزینه‌‌‌ها و احتمال کنش طرف مقابل، تصمیم‌گیری می‌کنند.

در دهه‌‌‌های اخیر، تحریم اقتصادی به یکی از ابزارهای رایج و موثر در عرصه سیاست خارجی قدرت‌‌‌های بزرگ و نهادهای بین‌المللی تبدیل شده است. این ابزار که در راستای تغییر رفتار سیاسی و اقتصادی کشور هدف به‌‌‌کار گرفته می‌شود، آثار مستقیم و غیرمستقیمی بر شاخص‌‌‌های کلان اقتصاد آن کشور می‌‌‌گذارد.

اگر برجام برقرار باقی می‌ماند، سرنوشت اقتصادی ما چگونه بود؟ گزارش سال۲۰۱۶ موسسه مک‌کنزی درخصوص آینده اقتصاد ایران پس از انعقاد و اجرایی‌شدن معاهده برجام، تصویری ملموس از آینده اقتصاد ایرانی می‌دهد که می‌توانست زیر سایه برجام به مسیر خود ادامه دهد.

«جشن بیکران» مجموعه‌ای از دست‌نوشته‌های ارنست همینگوی است که پس از مرگش منتشر شد و به‌سرعت در بین پرفروش‌ترین آثارش قرار گرفت. در جایی از این کتاب همینگوی می‌نویسد، ما باید زندگی کنیم و نگذاریم یک لحظه‌اش هم تلف شود. مارو بارگوس یوسا، برنده جایزه نوبل ادبی که به‌تازگی فوت شد، این کتاب را طلسمی جادویی می‌داند که هر فصلش به بهترین‌ حسن‌های داستان‌های همینگوی آراسته است. بله، ما باید زندگی کنیم و نگذاریم یک لحظه‌اش هم تلف شود. ایران، هدف طولانی‌ترین و شدید‌ترین تحریم‌های بین‌المللی در مقایسه با سایر کشورهاست؛ تحریم‌هایی که اقتصاد ایران را دچار اختلال کرده‌اند و اقتصاد ما را در وضعیتی انزواگونه، به شکلی که امکان ارتباطات مالی و تجاری با سایر دنیا به‌شدت محدود شده است، قرار داده‌اند. تکنولوژی و فناوری‌های روز دنیا وارد نمی‌شوند و جریان انتقال دانش از داخل به خارج و برعکس، دوطرفه در تنگنا قرار گرفته است. اقتصاد ایران در شرایطی قرار گرفته که کوچک‌ترین بارقه امید، اقتصاد ما را در کوتاه‌مدت دگرگون می‌کند. تورم یک‌رقمی و رشد دورقمی که در همان سال بعد از امضای برجام اتفاق افتاد، گواه این مورد است که اقتصاد ایران، ظرفیت آن را دارد که در صحنه بین‌المللی نقش ایفا کند. همان‌طور که بعد از اولین دور مذاکرات جدید با ایالات‌متحده آمریکا در عمان، نرخ ارز در کانالی قرار گرفت که ارزش ریال را تا بیش از ۲۰‌درصد قوی‌تر کرد.

نخستین دور مذاکرات هسته‌‌‌ای میان ایران و آمریکا در مسقط، هرچند در فضایی محترمانه و سازنده برگزار شد، اما نشان داد که مسیر دستیابی به توافقی جامع، همچنان پر از ابهام و پیچیدگی است. از یک‌سو، هر دو طرف اراده سیاسی خود را برای عبور از منازعات و رسیدن به راه‌‌‌حلی دیپلماتیک اعلام کرده‌‌‌اند؛ رویکردی که در شرایط تنش‌‌‌های پیشین و فشارهای نظامی، به خودی خود گامی مثبت ارزیابی می‌شود. اما واقعیت مذاکرات، فراتر از فضای رسانه‌‌‌ای، گویای آن است که هنوز طرفین بر سر «مبنای مشترک» گفت‌‌‌وگوهای آتی به توافق نرسیده‌‌‌اند.

نخستین دور از مذاکرات ایران و آمریکا برای دستیابی به توافق بر سر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران‌‌‌ با حضور عباس عراقچی، وزیر خارجه و استیو ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، به صورت غیرمستقیم در مسقط پایتخت کشور عمان برگزار شد.

دونالد ترامپ با شعار «عظمت را به آمریکا باز خواهیم ‌‌‌گرداند» به جنگ تمام دستاوردهایی رفت که به‌مرور و با مشقت فراوان پس از جنگ جهانی دوم و به‌ویژه پس از دهه ۱۹۹۰ میلادی در جهان حاکم شده ‌‌‌بود؛ نظمی که رویای جهانی بی‌‌‌مرز را داشت؛ رویایی که در آن انسان‌‌‌ها فارغ از نژاد، ملیت، زبان و جنسیت با همدیگر برابر هستند؛ رویایی که با تمام قوا و امیدواری فراوان برای زدودن مرزهای سیاسی خیز برداشته ‌‌‌بود و خود را در قالب سازمان‌های بین‌المللی بازتولید می‌‌‌کرد و آنچنان با سرعت و قدرت در حال پیش‌‌‌روی بود که در دهه اول قرن ۲۱ افکار عمومی جهان خود را در حال ورود به عصر جدیدی از تاریخ بشر می‌‌‌دید؛ عصری که با عنوان «دهکده جهانی» از آن یاد می‌‌‌شد؛ عصری که انسان‌‌‌ها بیش از هر زمان دیگری به همدیگر نزدیک شده‌‌‌ بودند؛ عصری که بر شانه‌‌‌های تجارت آزاد جهانی استوار بود و همچون تولد پرشتابش، به ناگاه فروپاشید.

جنگ تجاری ترامپ چهارشنبه هفته گذشته با اعلام تعرفه‌های جهانی به اوج خود رسید. شدت این تعرفه‌ها و سپس محکم ایستادن رئیس‌جمهور آمریکا بر روی این تعرفه‌ها به حدی بود که دوشنبه گذشته بورس‌های جهانی به هم ریخت و شاخص‌ها در این بازارها یکی پس از دیگری سقوط کردند.

در سال ۲۰۲۴، حجم اقتصاد ایالات‌متحده به حدود ۲۵.۴تریلیون دلار رسید؛ در حالی که در این سال واردات این کشور ۳.۳۷تریلیون دلار و صادرات آن ۲.۰۶تریلیون دلار بوده است. این ارقام به کسری تجاری قابل‌‌‌توجهی در حدود ۱.۳۱تریلیون دلار منجر شد که معادل تقریبا ۵.۱۵‌درصد از تولید ناخالص داخلی ایالات‌متحده است. در روزهای اخیر، رئیس‌‌‌جمهور ترامپ، تعرفه‌‌‌های سنگینی را بر کالاهای وارداتی از کشورهای مختلف اعمال کرده است. به‌‌‌عنوان مثال، تعرفه‌‌‌ای معادل ۵۴‌درصد بر کالاهای چینی و ۲۰‌درصد بر محصولات اتحادیه اروپا وضع شده است.

ترامپ برخلاف انتظارات و پیش‌بینی‌های اولیه کمتر از سه‌ماه پس از بازگشت به قدرت در آمریکا شدیدترین و سخت‌ترین جنگ تجاری (تعرفه‌ای) را علیه کشورهای مختلف، اعم از متحد یا رقیب، به مرحله اجرا گذاشته است. کمتر کسی پیش‌بینی می‌کرد که ترامپ پس از حضور دوباره در کاخ‌سفید چنین جنگ تجاری گسترده و شدیدی را اجرایی کند.

تقاطع تحولات بین‌المللی و داخلی موجب شده است که کشورمان بار دیگر خود را در یکی از بزنگاه‌های تاریخی پیدا کند. تغییر پارادایم اقتصاد سیاسی حاکم بر جهان و برآمدن «دولت وفاق»، دو موضوعی هستند که در گفت‌وگو با دکتر عباس آخوندی مورد بررسی قرار گرفته است. دکتر عباس آخوندی، استاد دانشگاه، اقتصاددان و سیاستمدار ایرانی، دارای دکترای اقتصاد سیاسی از دانشگاه لندن است. او از سال ۷۲ تا ۷۶ وزارت مسکن و شهرسازی و بعد از آن از ۹۲ تا ۹۷ وزارت راه و شهرسازی را در دولت‌‌‌های مختلف برعهده داشته و پیش‌تر نیز معاون سیاسی وزارت کشور بوده است. آخوندی از چهره‌‌‌های باسابقه در عرصه سیاست و اقتصاد ایران به شمار می‌‌‌آید که همواره دیدگاه‌‌‌های صریح و تحلیلی درباره مسائل کلان کشور و تحولات جهانی ارائه داده است. در گفت‌‌‌وگوی البرز نظامی و پرهام پهلوان در «باشگاه اقتصاددانان «دنیای‌اقتصاد» با دکتر آخوندی، موضوعات مهمی همچون موقعیت ایران در نظم جدید جهانی، فرصت‌‌‌های ناشی از چندقطبی‌‌‌شدن جهان، امکان بازتعریف روابط خارجی ایران با آمریکا و اروپا و نسبت آن با منافع ملی بررسی شده است. او در این مصاحبه ضمن تحلیل تضعیف غرب یکپارچه و ظهور جریان‌‌‌های نئومرکانتیلیستی، از ضرورت «سیاست بی‌‌‌طرفی فعال» و تاسیس دولت ملی مدرن در ایران سخن گفته است؛ مفهومی که به باور او، کلید عبور از بن‌‌‌بست‌‌‌های داخلی و خارجی کشور خواهد بود.

ملتی شادکام خواهد ‌بود که بیش از پیش مصرف کند؛ این مهم نیز محقق نمی‌شود، مگر آنکه آن ملت بتواند بیش از پیش تولید کند. لکن، برای تحقق این هدف، جذب سرمایه نقش کلیدی بازی می‌کند. صفحه امروز باشگاه اقتصاددانان به بررسی نقش کلیدی جذب سرمایه پرداخته است.

کشورها بازیگرانی هستند که در محیط آشوب‌زده بین‌الملل به دنبال منافع ملی خود هستند. منافع ملی هر کشور ایجاب می‌کند برای حفظ مرزها، تمامیت ارضی، ثبات حکومت، رفاه شهروندان و نفوذ بین‌الملل دست به اقدامات نظامی و دیپلماتیک بزنند. ایران کشوری باستانی، قدرتمند و باسابقه و دارای تداوم فرهنگی است که بر محیط پیرامون خود به لحاظ روبناهای مشروعیت زبان فارسی، تشیع، اسلام و انقلاب اثرگذار است.

وجود انگیزه‌های اقتصادی در مذاکرات سیاسی انگیزه‌های بازیگران را برای پایبندی به مفاد تفاهم سیاسی بیشتر می‌کند. طبیعتا وجود چنین انگیزه‌هایی اساسا به معنای باج یا تخفیف دادن در یک بازی غیرهمکارانه نیست، بلکه می‌توان به شکلی از تفاهم در بازی برنده-برنده رسید که دست یافتن طرف مقابل به عایدی در این میان به معنای از دست دادن منافع ملی نباشد.

تجربه‌ متعدد مذاکرات شکست‌خورده‌ ایران و آمریکا این سوال را مطرح می‌کند که آیا اساسا تعامل و مذاکره جمهوری اسلامی ایران با ایالات متحده‌ آمریکا می‌تواند پایدار باشد یا خیر؟ و اگر جواب این سوال مثبت است این مذاکرات چه خصوصیاتی باید داشته باشد تا احتمال پایداری توافقات را بیشتر کند؟

بین اقتصاد و سیاست ارتباط درهم‌تنیده‌ای وجود دارد. کشورهای مختلف دنیا زمانی موفق به حضور فعالانه در بازارهای بین‌المللی می‌شوند که تنش‌های سیاسی مانع از فعالیت‌های اقتصادی نشود.

مذاکرات ایران و ایالات‌متحده آمریکا، از امروز، شنبه ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ در عمان مجددا آغاز می‌شود. ایران سابقه بسیاری در مذاکراتی از این دست دارد.

همزمانی مذاکرات ایران و آمریکا برای رفع تحریم‌ها با بررسی پیوستن به کنوانسیون‌های پالرمو و CFT در مجمع تشخیص مصلحت نظام، فرصتی بی‌سابقه برای اقتصاد ایران فراهم کرده است.

صحبت‌های اخیر آقای دکتر پزشکیان درباره حرکت به سوی FATF داخلی مایوس‌کننده بود چرا که نشان از دو ایراد اساسی داشت. نخست، در برابر یک موضوع تخصصی که طبق وعده ایشان انتظار یک برخورد تخصصی می‌رفت، به‌جای رویکرد کارشناسی متمایل به یک برخورد عوامانه است.

در میان مجموعه چالش‌های حقوقی و اقتصادی که ایران با آن مواجه است، نام دو کنوانسیون بین‌المللی بیش از سایر موارد در صدر مباحث حقوقی و رسانه‌ای قرار گرفته‌اند: کنوانسیون مقابله با تامین مالی تروریسم (CFT) و کنوانسیون مبارزه با جرائم سازمان‌یافته فراملی (پالرمو). این دو کنوانسیون از الزامات کلیدی گروه ویژه اقدام مالی (FATF) هستند که موضوع تصویب یا عدم‌تصویب آنها سال‌هاست در ایران مطرح است.

جنگ روایت و تفسیر، از مهم‌ترین کمبودها و نارسایی‌هایی هستند که می‌توانند بر اخبار مربوط به مذاکره سایه بیندازند.

دیپلماسی نامه‌‌‌نگاری نتیجه داد؛ تهران و واشنگتن تصمیم گرفته‌‌‌اند «کنش‌‌‌ دیپلماتیک» را در دستور کار قرار دهند و روز شنبه آینده در عمان شاهد مذاکرات بین طرفین خواهیم بود. البته مذاکراتی که به گفته سید عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، غیرمستقیم و به گفته دونالد ترامپ، رئیس‌‌‌جمهور آمریکا، مستقیم خواهد بود. مذاکرات ایران و آمریکا با میانجی‌گری بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، انجام خواهد شد و قرار است عباس عراقچی و استیو ویتکاف، نماینده ویژه دونالد ترامپ در امور خاورمیانه، ‌‌‌ این گفت‌‌‌وگوها را هدایت کنند.

تقابل بین ایران و آمریکا به شرایطی تعیین‌‌‌کننده رسیده است؛ تعیین مهلت برای نیل به توافق جدید در کنار گسیل بمب‌‌‌افکن‌‌‌های پیشرفته، ناو هواپیمابر و حتی سامانه پدافندی به منطقه، نشان می‌دهد که دست‌‌‌کم یکی از طرفین تقابل، شرایط را به این سمت می‌‌‌برد. ترامپ می‌‌‌کوشد تهدیدهای خود را معتبر جلوه دهد و بستر مذاکره مستقیم را فراهم سازد، اما در حال حاضر، ایران و آمریکا در یک تعامل بی‌‌‌سابقه به صورت تبادل پیغام مکتوب، مذاکره غیرمستقیم و با حضور یک واسطه را دنبال می‌کنند. چه سناریوهای احتمالی بر این شرایط مترتب است؟ و ایران از مذاکره و توافق جدید، چه نفعی به دست می‌‌‌آورد؟

«یک سیاست منسجم و قابل‌‌‌پیش‌بینی از محتوای خود سیاست مهم‌تر است.» این نقل‌قول از فریدمن به‌صراحت از این واقعیت اقتصادی پرده برمی‌دارد که پیش‌بینی‌‌‌پذیر کردن محیط اقتصاد اوجب واجبات برای سیاستگذار اقتصادی است. مطابق ادبیات نظریه اقتصاد کلان، ما دو ابزار کلی برای سیاستگذار اقتصادی در اختیار داریم. یکی از این دو ابزار، سیاست مالی است که در اختیار وزارت اقتصاد قرار دارد و دیگری سیاست پولی است که بانک‌مرکزی متولی آن است.

اقتصاد ایران در یکی از بزنگاه‌‌‌های تاریخی مهم خود قرار دارد. وضعیت بحرانی اقتصاد ایران برخی از کارشناسان را از احتمال دستیابی به راه‌حلی جامع که ضمن ثبات‌‌‌بخشی به اقتصاد کلان، کنترل تورم، نرخ ارز و افزایش رفاه مردم، رشد تولید و توسعه اقتصادی را به همراه داشته باشد، ناامید کرده است. در این میان، گروهی دیگر نیز وجود دارند؛ گروهی از کارشناسان که اعتقاد دارند ضمن از دست رفتن فرصت‌‌‌های گذشته، به شرط آنکه گوشی شنوا و اراده‌‌‌ای جدی برای اصلاح وضعیت موجود وجود داشته باشد، هنوز می‌‌‌توان راه‌حلی پیدا کرد.

هنری کیسینجر، معمار برجسته سیاست خارجی ایالات‌متحده در دوران جنگ سرد، نقش کلیدی در شکل‌‌‌گیری روابط آمریکا با چین و اتحاد جماهیر شوروی ایفا کرد. اقدامات او در قبال این دو کشور از مهم‌ترین تحولات ژئوپلیتیک قرن بیستم به شمار می‌‌‌آید.