پرهام پهلوان

در دو مقطع کلیدی از سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۹، محمود احمدی‌‌نژاد، رئیس‌‌جمهور وقت ایران، واکنش‌‌های جنجالی به تحریم‌‌های بین‌المللی از خود نشان داد که نه‌تنها لحن تحقیرآمیزی داشت، بلکه به نحوی بازتاب‌‌دهنده نگاه تقابلی دولت او نسبت به نظم جهانی و فشارهای بین‌المللی بود. در هر دو مقطع، شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز قطعنامه‌‌هایی علیه برنامه هسته‌‌ای ایران تصویب کرد که دامنه آنها به‌‌تدریج گسترش یافت و پیامدهای اقتصادی و مالی مهمی برای کشور داشت. قطعنامه‌‌‌‌هایی که ردپای آنها امروز در همه فعالیت‌‌های اقتصادی دیده می‌شود و کسی نمی‌‌داند چه زمانی از تاریخ ما پاک می‌شوند. با این حال، احمدی‌‌نژاد این تحریم‌‌ها را بی‌‌اثر و بی‌‌ارزش دانست و از عباراتی نظیر «کاغذپاره» و «دستمال مصرف‌‌شده» برای توصیف آنها استفاده کرد.

امروز، ایران عزیز ما که نه‌ فقط خانه اجدادی ما بلکه بخشی از جان و استخوان ماست، در معرض تهدیدهایی بی‌سابقه و همه‌جانبه قرار گرفته است. سرزمینی که سده‌ها مهد فرهنگ، علم، مقاومت و کرامت بوده، اکنون در برابر هجومی قرار گرفته که فقط به مرزهای فیزیکی ختم نمی‌شود. دشمنی که امروز با ما روبه‌روست، نه‌فقط با سلاح و ابزار نظامی، بلکه با اطلاعات جعلی، جنگ روانی، تحریم‌های هدف‌دار، حملات سایبری و تخریب اراده ملی، به میدان آمده است.

زمانی دولت مردم را به صرفه‌‌‌جویی دعوت می‌‌‌کرد تا بخشی از بار وارده به دولت، برای تامین نیازهای اولیه‌‌‌ای مثل برق، آب، ‌‌‌ انرژی و... از راه مشارکت خودخواسته مردم کاسته شود. چنین دولتی، اگر حمایت کافی مردم را داشته باشد، احتمالا می‌‌‌تواند تا حدودی موفق شود و مطابق با بخشی از صرفه‌‌‌جویی مردم برنامه‌‌‌ریزی کند. مثلا اگر دولتی که از دل دموکراسی سر برآورده است، از مردم بخواهد که صرفه‌‌‌جویی کنند تا بحران‌ها را در کنار یک‌دیگر پشت سر بگذارند، ‌‌‌ این دعوت برای مردم شنیدنی و قابل احترام است؛ چرا که در دل خود نوعی احترام به انتخاب و تصمیم مردم دارد. اما در ایران، دعوت به صرفه‌‌‌جویی، ‌‌‌ دیگر از شکل دعوت گذشته و به اجبار تبدیل شده است. زمانی که برق می‌رود یا آب قطع می‌شود، دیگر این «جیره‌‌‌بندی»، داوطلبانه و مبتنی بر خواست مردم نیست.

همه‌چیز با رویایی شیرین شروع شد. زوجی جوان به نام والتر و آنا که مجبورند آپارتمان قبلی‌شان را ترک کنند، ناگهان با فرصت خرید یک ویلای بزرگ و ظاهرا زیبا در حومه روبه‌رو می‌شوند. خانه قیمت مناسبی دارد و فروشنده‌ای پیر و مهربان (که کمی عجیب رفتار می‌کند) آن را واگذار می‌کند. همه‌چیز عالی به نظر می‌رسد.

شاید زمانی که هزاران کارگر در سال ۱۸۸۶ در شهر شیکاگو برای دستیابی به ‌روز کاری ۸ساعته دست به اعتصاب می‌‌‌زدند، هرگز فکر نمی‌‌‌کردند که ۱۴۰سال بعد، ‌‌‌ این روز به نمادی از اتحاد و همبستگی کارگران در برابر بهره‌‌‌کشی، بی‌‌‌عدالتی و نابرابری‌‌‌های ساختاری در نظام‌‌‌های اقتصادی بدل شود. این اعتراضات که به سرکوب شدید و در نهایت اعدام چند تن از رهبران جنبش انجامید، بعدها الهام‌‌‌بخش تصویب این روز به‌عنوان روز جهانی کارگر در بسیاری از کشورها شد. در ایران نیز، ۱۱اردیبهشت به‌عنوان روز کارگر شناخته می‌شود و فرصتی برای بازنگری در وضعیت کارگران، بررسی سیاست‌‌‌های حمایتی و تاکید بر ضرورت تحقق عدالت اجتماعی در حوزه کار و اشتغال است.

لیبرالیسم در اقتصاد بین‌الملل یک مکتب فکری است که پایه‌‌‌های آن بر بازارهای آزاد، مداخله حداقلی دولت در تجارت و این باور که تجارت آزاد به نفع همه کشورهاست بنا شده است. لیبرال‌‌‌های کلاسیکی مثل آدام اسمیت و دیوید ریکاردو، لیبرالیسم را بر اهمیت مزیت نسبی و منافع حداکثری تجارت آزاد استدلال می‌‌‌کردند. از نظر تاریخی، ایالات‌متحده آمریکا اغلب به‌عنوان یکی از پایگاه‌‌‌های اصلی لیبرالیسم اقتصادی و به تعبیر بسیاری، آرمان‌‌‌شهر لیبرالیسم اقتصادی، تعریف شده است.

در دهه‌‌‌های اخیر، تحریم اقتصادی به یکی از ابزارهای رایج و موثر در عرصه سیاست خارجی قدرت‌‌‌های بزرگ و نهادهای بین‌المللی تبدیل شده است. این ابزار که در راستای تغییر رفتار سیاسی و اقتصادی کشور هدف به‌‌‌کار گرفته می‌شود، آثار مستقیم و غیرمستقیمی بر شاخص‌‌‌های کلان اقتصاد آن کشور می‌‌‌گذارد.

اقتصاد ایران در یکی از بزنگاه‌‌‌های تاریخی مهم خود قرار دارد. وضعیت بحرانی اقتصاد ایران برخی از کارشناسان را از احتمال دستیابی به راه‌حلی جامع که ضمن ثبات‌‌‌بخشی به اقتصاد کلان، کنترل تورم، نرخ ارز و افزایش رفاه مردم، رشد تولید و توسعه اقتصادی را به همراه داشته باشد، ناامید کرده است. در این میان، گروهی دیگر نیز وجود دارند؛ گروهی از کارشناسان که اعتقاد دارند ضمن از دست رفتن فرصت‌‌‌های گذشته، به شرط آنکه گوشی شنوا و اراده‌‌‌ای جدی برای اصلاح وضعیت موجود وجود داشته باشد، هنوز می‌‌‌توان راه‌حلی پیدا کرد.

«اینکه الان دلار گران شده به اجناسی که از قبل داخل انبار بوده چه ارتباطی دارد؟ چرا این همه نوسان هست؟ ما برای گرانی باید یقه چه کسی را بگیریم؟» اینها پرسش‌هایی هستند که رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان در مراسم اختتامیه سرشماری عمومی کشاورزی در روز ۲۳اسفند خطاب به وزیر جهاد کشاورزی مطرح کرد. این پرسش‌ها نشان می‌دهند که با وجود تاکید بسیار مسعود پزشکیان بر استفاده از نظرات کارشناسان، او نیز در مسیر پیشینیان گام نهاده و ترجیح داده است تا از واژه «گرانی» برای اشاره به افزایش قیمت‌ها استفاده کند. جایگزینی تورم با گرانی، افزایش قیمت‌ها را به پدیده‌ای مرتبط با یک یا چند کالا یا بازار خاص محدود می‌کند و در همین حال، این سیگنال را می‌دهد که باید ردپای مقصران را در جایی بیرون از دولت جست‌وجو کرد. «دنیای‌اقتصاد» این پرسش را با ۱۷اقتصاددان شناخته‌شده کشور در میان گذاشته است که مردم برای «گرانی» باید یقه چه کسی را بگیرند؟

زمانی که نیروهای آلمانی در جنگ جهانی دوم شکست خوردند، این کشور به چهار منطقه تحت اشغال تقسیم شد (۱۹۴۵): آلمان بریتانیایی، آلمان فرانسوی، آلمان ایالات‌متحده و آلمان اتحاد جماهیر شوروی؛ تا جایی که در سال ۱۹۴۹ عملا دو کشور در آلمان به طور رسمی تشکیل شدند. جمهوری فدرال آلمان(FRG) در سمت غرب و با حمایت کشورهای غربی، با نظام دموکراتیک و اقتصاد سرمایه‌‌‌داری و جمهوری دموکراتیک آلمان(GDR) در حمایت شوروی با نظام کمونیستی و اقتصاد دولتی در سمت شرق شروع به فعالیت کردند. تنش‌‌‌های جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب، باعث شد که مناطق تحت کنترل شوروی، نسبت به مناطق تحت کنترل غرب مسیر و سرنوشت بسیار متفاوت‌‌‌تری داشته باشد.

در یک تعریف ساده، تورم به معنی افزایش مداوم و پایدار سطح عمومی قیمت‌ها در یک اقتصاد است که سیاست‌‌‌های پولی و رشد نقدینگی بانک مرکزی آن را مدیریت می‌کند. سیاست پولی (Monetary Policy) مجموعه اقداماتی است که بانک مرکزی برای کنترل عرضه پول، نرخ بهره و نقدینگی در اقتصاد انجام می‌دهد. در واقع مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی، حفظ ارزش پول ملی و کنترل تورم است. با این حال بررسی دوره‌‌‌های تورم بالا در ایران، نشان می‌دهد که در بسیاری موارد، تورم در ایران تحت‌تاثیر عواملی غیر از صرفا رشد نقدینگی و سیاست‌‌‌های پولی بوده است.

خود را به ندیدن زدن، دیگر حتی در کوتاه‌‌‌مدت جواب نمی‌‌‌دهد. نمی‌شود که ندید، نمی‌شود که نشنید. کشور ما با مجموعه‌‌‌ای از کمبود‌‌‌ها مواجه است که قلب هر کس را که دل در گرو ایران دارد به لرزه انداخته است. تعطیلی‌‌‌های متناوب، خاموشی‌‌‌های گسترده، چهار جهش ارزی در هفت‌سال، بی‌‌‌ثباتی اقتصادی، کمبود سرمایه‌گذاری مولد، بیکاری، ناترازی سوخت و بسیاری از موارد دیگر که در چرخه درهم‌‌‌تنیده مشکلات ایران قرار دارند، ناشی از سیاست‌‌‌های نادرست در داخل و تحریم‌‌‌های بین‌المللی خارجی هستند.

زمینی را تصور کنید که در آن انسان‌‌‌ها در حباب‌‌‌هایی زندگی می‌کنند که از هوا پر شده و آنها را از شر شرایط بیرون این شهرها در امان نگه‌‌‌ می‌دارد. بیرون این شهرها هوا وجود ندارد. گازهای سمی در جو داغ فضای بیرونی مدام واکنش نشان می‌دهند و تشعشعات هسته‌‌‌ای و اشعه‌‌‌های خورشیدی، هر موجود زنده‌‌‌ای را از بین می‌‌‌برند. تردد بین این‌‌‌ شهرهای شیشه‌‌‌ای تنها از راه لوله‌‌‌هایی ایزوله انجام می‌شود و ارتباط با دنیای بیرون این شهرها، که در آن هزاران روبات با امکانات اقتصادی بسیار، بر میلیاردها نفر، برده، درون این شهرهای غیر‌صنعتی حکومت می‌کنند، به طور کلی غیرممکن است. درست است که این توضیحات شبیه قصه‌‌‌گویی‌‌‌های ابتدای فیلم‌‌‌های آخرالزمانی به نظر می‌‌‌رسند؛ اما این وضعیت، محصول زندگی انسان‌‌‌ها در این جهان است و هیچ‌گاه خودکرده را تدبیر نیست.

در سال ۱۴۰۳ بورس تهران رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است که می‌‌‌تواند نشان‌‌‌دهنده اقبال به بازار و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران باشد. در ۱۲آذر امسال شاخص کل بورس با افزایش ۶۰‌هزار و ۹۵۸واحدی به بیش از ۲میلیون و ۴۶۰‌هزار واحد رسید و رکورد جدیدی در رشد روزانه شاخص ثبت شد.بسیاری از کارشناسان انتظار دارند بورس به رشد خود ادامه دهد و از مرز ۴میلیون واحد نیز رد شود.

شاید بتوان گفت مهم‌ترین کار عجم‌‌‌اوغلو و رابینسون که در کنار جانسون جایزه نوبل ۲۰۲۴ اقتصاد را به دست آوردند، ایده اصلی کتاب «چرا کشورها شکست می‌‌‌خورند» است؛ ایده‌‌‌ای که در آن نگارندگان استدلال می‌کنند، سرنوشت کشورها به نهادهای سیاسی و اقتصادی آنها وابسته است و تفاوت در ثروت و فقر کشورها نه به فرهنگ و جغرافیای خاص، بلکه بیشتر از آن به فراگیر یا غیرفراگیر بودن نهادهای سیاسی و اقتصاد آنها بستگی دارد.

افزایش رشد اقتصادی همزمان با حفظ محیط‌زیست برای نسل‌‌‌های بعد، از مهم‌ترین معیارهای توسعه پایدار است. رشد اقتصادی توام با توسعه پایدار باعث شکوفایی اجتماعی کشورها می‌شود. توسعه پایدار به دنبال استفاده متوسط و مسوولانه از منابع محدود سیاره زمین است، در حالی که رشد اقتصادی استفاده از منابع و انرژی را محدود نمی‌‌‌کند و بر افزایش تولید و بهره‌‌‌وری متمرکز است.

ثبات بخشیدن به اقتصاد کلان، یکی از مهم‌ترین موضوعات کشور است که حل آن به یک بحران اساسی تبدیل شده است. وقتی به دنبال تحقیق برای پیدا کردن ریشه خیلی از مشکلات باشید، احتمالا به بی‌ثباتی اقتصاد کلان برمی‌خورید. درخصوص کارآفرینی نیز سیاستگذار صرفا وظیفه دارد فضای مناسب را برای فعالیت کارآفرینان، استارت‌آپ‌ها و بخش خصوصی فراهم آورد.