انقلاب نوین کشاورزی

 امروز کشاورزی به حوزه‌‌ای راهبردی برای بقا و توسعه پایدار تبدیل شده است؛ حوزه‌‌ای که تحول آن بدون نوآوری ممکن نیست. با این حال، نوآوری تنها به فناوری خلاصه نمی‌شود و نیازمند تغییرات نهادی، اجتماعی و رفتاری است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، فائو، تلاش می‌کند با بازتعریف مفهوم نوآوری، مسیر آینده‌‌ای پایدار و امن را برای نظام‌‌های غذایی جهان هموار کند.

چالش‌‌های همزمان و پیچیده

کشاورزی و امنیت غذایی دیگر مفاهیمی محدود به یک منطقه یا یک بخش خاص اقتصادی نیستند؛ بلکه به مسائلی جهانی و ساختاری تبدیل شده‌‌اند که آینده توسعه پایدار را تعیین می‌کنند. جهان امروز با مجموعه‌‌ای از چالش‌‌های چندوجهی و به‌‌هم‌‌پیوسته مواجه است که هر یک به‌‌تنهایی کافی‌‌ست تا نظام‌‌های غذایی را با بحران روبه‌‌رو کند؛ اما ترکیب هم‌‌زمان این چالش‌‌ها فشار مضاعفی بر کشاورزی و امنیت غذایی وارد کرده است. افزایش سریع جمعیت، که تقاضا برای غذا را روزبه‌‌روز بیشتر می‌کند، تنها یکی از این چالش‌‌هاست. در کنار آن، تغییرات اقلیمی موجب خشکسالی‌‌های طولانی‌‌مدت، کاهش بارندگی، کمبود منابع آب و حتی سیلاب‌‌های ناگهانی شده است. همچنین، کاهش تنوع زیستی و نابودی گونه‌‌های گیاهی و جانوری، بهره‌‌برداری بی‌‌رویه از خاک، و فرسایش زمین‌‌های کشاورزی، ظرفیت تولید را به‌‌طور جدی کاهش داده است.

از سوی دیگر، نابرابری‌‌های اجتماعی، به‌‌ویژه در کشورهای درحال‌‌توسعه، دسترسی عادلانه به غذا را محدود کرده و میلیون‌‌ها نفر را در معرض سوءتغذیه قرار داده است. این نابرابری‌‌ها، هم در سطح درآمد و هم در سطح مالکیت زمین و منابع، شکاف‌‌های عمیقی در جوامع ایجاد کرده که پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌‌ای دارد. تمامی این عوامل در کنار هم، زنجیره تامین غذا را تحت فشار شدید قرار داده و امنیت غذایی جهان را به‌‌طور اساسی تهدید می‌کند. آنچه وضعیت موجود را بحرانی‌‌تر کرده، رویکردهای واکنشی و کوتاه‌‌مدت است. بسیاری از کشورها و نهادهای بین‌المللی، تنها زمانی اقدام می‌کنند که بحران به مرحله حاد رسیده و آثارش آشکار شده است. ونسان مارتین، مدیر دفتر نوآوری سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، در این زمینه می‌‌گوید: «ما در بسیاری مواقع مانند آتش‌‌نشانانی عمل می‌‌کنیم که تنها وقتی خانه‌‌ای در آتش می‌‌سوزد وارد عمل می‌‌شوند؛ در حالی که باید پیش از وقوع حادثه، شرایط را ایمن‌‌سازی کنیم.»

تعریف نوآوری از نگاه فائو

برای بسیاری از مردم و حتی تصمیم‌گیرندگان، نوآوری اغلب به معنای به‌‌کارگیری فناوری‌‌های پیشرفته، ابزارهای دیجیتال و اختراعات علمی پیچیده تلقی می‌شود. در نگاه عمومی، نوآوری همواره با پهپادها، حسگرهای هوشمند و سامانه‌‌های داده‌‌محور ماهواره‌‌ای پیوند خورده است. با این حال، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تعریف گسترده‌‌تر و عمیق‌‌تری از این مفهوم ارائه می‌دهد. از دیدگاه فائو، نوآوری صرفا استفاده از فناوری‌‌های جدید نیست، بلکه به معنای انجام متفاوت کارها و همچنین انجام کارهای متفاوت است.

این تعریف، دامنه وسیعی را در بر می‌گیرد و بیانگر آن است که نوآوری محدود به اختراع ابزارهای نو یا بهره‌‌گیری از علوم پیشرفته نیست، بلکه هر تغییری که به بهبود نتایج و ارتقای بهره‌‌وری منجر شود، در زمره نوآوری قرار می‌گیرد. بر اساس رویکرد فائو، نوآوری زمانی اصیل و اثربخش خواهد بود که بتواند علم، بازار و مزرعه را به یکدیگر متصل کند و دستاوردهای پژوهشی و فناورانه را به عرصه زندگی واقعی کشاورزان و مصرف‌کنندگان وارد سازد. به بیان دیگر، نوآوری واقعی هنگامی تحقق می‌‌یابد که از محدوده آزمایشگاه‌‌ها، مراکز پژوهشی و جلسات سیاستگذاری فراتر رود و در مزرعه، روستا و سفره مردم اثر ملموس و پایدار برجای بگذارد.

سیاست جهانی تامین پروژه‌‌های میدانی 

سال ۲۰۲۲، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) سند «راهبرد علم و نوآوری» را منتشر کرد و دفتر نوآوری خود را تاسیس کرد. هدف این راهبرد، پاسخ به نیاز روزافزون غذای جهان بدون تخریب منابع طبیعی و اکوسیستم‌هاست.

 فائو در این سند تاکید دارد که باید تولید غذا افزایش یابد، اما این افزایش نباید با مصرف بیشتر زمین و آب همراه باشد، بلکه باید با بهره‌‌وری بالاتر و تغییر در روش‌های تولید صورت گیرد. به همین دلیل، نوآوری از نگاه فائو تنها به فناوری‌‌های جدید محدود نمی‌شود و ابعاد اجتماعی، نهادی و سیاستگذاری را نیز دربر می‌گیرد. برای مثال، این سازمان علاوه بر توسعه محصولات مقاوم به تغییرات اقلیمی، بر توانمندسازی زنان و جوانان روستایی و طراحی ابزارهای مالی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری نیز تمرکز دارد.

یکی از نمونه‌‌های عملی این رویکرد، برنامه «الیویت» است که در سال ۲۰۲۳ برای حمایت از پروژه‌‌های نوآورانه اجرا شد. در این برنامه، پهپادها برای نمونه‌‌گیری از هوای غارهای خفاش‌‌ها به کار رفتند تا ویروس‌‌های خطرناک شناسایی شوند؛ اقدامی که به سلامت عمومی و کشاورزی ایمن کمک می‌کند. همچنین در کشورهای آفریقایی، از «مگس سرباز سیاه» برای تبدیل ضایعات غذایی به غذای دام استفاده شد و در کیپ‌‌ورد، زنان صیاد آموزش دیدند تا پوست ماهی را به چرم تبدیل کنند و درآمد جدیدی به دست آورند. این مثال‌‌ها نشان می‌دهند نوآوری واقعی، هر اقدام خلاقانه‌‌ای است که به بهبود زندگی مردم، افزایش امنیت غذایی و حفاظت از منابع طبیعی منجر شود.

آینده پژوهی 

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) با بازآفرینی مدارس میدانی کشاورزان تلاش می‌کند دانش کاربردی و نوآوری را وارد زندگی روزمره کشاورزان کند. این مدارس که چند دهه سابقه دارند، اکنون وارد مرحله دوم خود شده‌‌اند و هدفشان تنها افزایش تعداد شرکت‌کنندگان نیست، بلکه گسترش کیفی اثرات اجتماعی، احیای زمین‌‌های کشاورزی و ارتقای عدالت جنسیتی را نیز دنبال می‌کنند. در این برنامه، کشاورزان با اداره مستقیم مدارس، ضمن یادگیری جمعی و تبادل تجربه، مسائل بومی خود را حل می‌کنند. فائو قصد دارد تا سال ۲۰۴۰ بیش از ۵۰ میلیون نفر را تحت پوشش این آموزش‌‌ها قرار دهد و برای تحقق این هدف، از ابزارهای دیجیتال، روان‌شناسی رفتاری و تامین مالی نوآورانه استفاده می‌کند. این رویکرد سه بعد دارد: گسترش افقی برای ورود به مناطق جدید و بحران‌‌زده، گسترش عمقی برای ایجاد تغییرات فرهنگی و اجتماعی در جوامع روستایی، و گسترش عمودی برای نهادینه‌‌سازی در سیاست‌‌های دولتی و بخش خصوصی.

همزمان، فائو، پنج مسیر متفاوت را برای آینده غذا و کشاورزی تا سال ۲۰۵۰ ترسیم کرده است؛ از بدترین حالت ممکن تا بهترین سناریو که در آن جهان می‌تواند جمعیت رو به رشد را تغذیه کند، منابع طبیعی را حفظ کند و تنوع زیستی را بازسازی نماید. در این سناریوی مطلوب، ۲۰ نوآوری کلیدی نقش‌‌آفرین خواهند بود؛ از جمله رویکردهای مبتنی بر طبیعت، ابزارهای ژئوفضایی، سیاست‌‌های نوآورانه و فناوری‌‌هایی مانند هوش مصنوعی و محاسبات کوانتومی که در صورت استفاده مسوولانه، دقت پیش‌بینی‌‌های اقلیمی، مدیریت ریسک کشاورزی و مقابله با بحران‌های غذایی را به‌‌طور چشمگیر افزایش می‌دهند. فائو تاکید دارد تحقق چنین آینده‌‌ای تنها در گرو تصمیمات دولت‌‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نیست، بلکه شهروندان نیز با انتخاب‌‌های روزمره خود، از استفاده از ابزارهای دیجیتال منبع‌‌باز گرفته تا حمایت از کشاورزی پایدار، نقشی مهم در مسیر نوآوری، امنیت غذایی و توسعه پایدار ایفا می‌کنند.

نوآوری به‌‌مثابه یک نقشه راه

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، با اتکا به تجربه‌‌های میدانی، شبکه کارشناسی و ظرفیت سیاستگذاری جهانی خود، تلاش دارد تا نوآوری را از یک شعار کلیشه‌‌ای به نقشه راهی ملموس و اثرگذار بدل سازد. چشم‌‌انداز ترسیم‌‌شده توسط این سازمان، ترکیبی از پایداری، بهره‌‌وری، عدالت، و مشارکت اجتماعی است. اگر نوآوری به‌‌درستی هدایت شود، نه‌‌تنها ابزار عبور از بحران، بلکه فرصت بازسازی خواهد بود. در این مسیر، آینده غذا، نه در کارخانه‌‌های بزرگ یا آزمایشگاه‌‌های پیشرفته، بلکه در پیوند میان دانش و زمین، فناوری و فرهنگ، و سیاست و مشارکت شکل خواهد گرفت.