راهکار کاهش اثرات خشکسالی
از آنجاکه وقوع خشکسالی به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم، پیامدها و اثرات زیان بخشی به‌دنبال دارد،(تاثیر بر منابع آبی، کشاورزی، منابع طبیعی گیاهی، دام و حیات‌وحش کشور، بیابان‌زایی و کویرزایی، صنایع، راه و ساختمان، جامعه، درآمد ملی و دولت و بروز قحطی) خسارات وارده ناشی از آن در قیاس با سایر مخاطرات محیطی ناملموس‌‌‌‌‌‌تر و برآورد خسارات ناشی از آن قدری پیچیده‌‌‌‌‌‌تر است.
آثارخشکسالی اغلب به کندی در یک دوره زمانی بلندمدت خود را نشان می‌دهد و ممکن است تا مدت‌ها بعداز خاتمه دوره خشکسالی، آثار آن دیده شود که نمود آن را می‌توان ابتدا با کاهش میزان بارش و به‌دنبال آن از طریق کاهش ذخیره پشت سدها و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و در نهایت فرونشست زمین مشاهده کرد که همه این وقایع به‌صورت سلسله‌‌‌‌‌‌وار یکی پس از دیگری می‌افتند. خشکسالی پدیده‌‌‌‌‌‌ای است که در هر اقلیمی اتفاق می‌افتد. تفاوت آن در میزان حساسیت و شکننده‌بودن محیط است که طبیعتا در شرایط اقلیمی خشک اثرات مخرب‌‌‌‌‌‌تری را به‌دنبال دارد. متاسفانه امکان جلوگیری از وقوع خشکسالی در هیچ منطقه و شرایطی وجود ندارد و فقط برای مقابله با آن و کاهش خسارت‌‌‌‌‌‌های احتمالی، با یک برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی صحیح و همه‌جانبه می‌توان اقداماتی را انجام داد تا از شدت آثار منفی آن کاسته شود. از آنجاکه وقوع تغییرات اقلیمی و خشکسالی همیشگی و تکرار شونده است، بشر از زمان پیدایش خود بر روی کره‌زمین با آن مواجه بوده و آن را تجربه‌کرده و در تلاش برای مقابله یا جبران خسارات ناشی از آن در زندگی خود بوده و توانسته راهکارهایی را که با آزمون و خطا و بهره‌‌‌‌‌‌گیری از اندیشه گذشتگان بهدست آورده به نسل‌های بعد از خود انتقال دهد.
از آنجاکه ابعاد و اثرات این پدیده در مناطق اقلیمی خشک و نیمه‌خشک بیشتر است، در این مناطق انسان توانسته راهکارهای کاربردی متنوعی در بخش‌های مختلف جهت فعالیت‌های کشاورزی، تامین آب شرب و... به‌منظور سازگاری با محیط خشک خود کسب کند. امروزه به‌دلیل پیشرفت در زمینه تکنولوژی و تغییر سبک زندگی، بسیاری از این راهکارها بهدست فراموشی سپرده شده‌است، در حالی همزمان تکرار و شدت وقوع خشکسالی‌‌‌‌‌‌ها در حال افزایش است که منشأ بخش‌هایی از آن به فعالیت‌های صنعتی بشر و تولید آلودگی‌‌‌‌‌‌های ناشی از سوخت‌های فسیلی به‌همراه افزایش بی‌‌‌‌‌‌رویه جمعیت جهان برمی‌گردد. در شرایطی که منابع روی کره‌زمین، به‌خصوص منابع آب شیرین، بسیار محدود است بی‌تردید این منابع جوابگوی نیاز جمعیت در حال افزایش جهان نیست و تنها راه برون‌رفت از آن، برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی در مقیاس‌های زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است که باید در سطوح جهانی، ملی و منطقه‌ای انجام شود.
برخی از کشورهای جهان به واسطه قرارگرفتن در محیط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک و محدودیت‌های محیطی، به راهکارهای مدیریتی و عملی مهمی برای مقابله و سازگاری با خشکسالی دست‌یافته‌اند. بسیاری از این راهکارها به مدد تکنولوژی و بسیاری از آنها هم بر پایه دانش بومی خود یا سایر کشورها بهدست آمده‌است. در کشور ایران نیز با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، از زمان‌‌‌‌‌‌های گذشته دستاوردهای مهمی درخصوص کاهش اثرات خشکسالی بهدست آمده که در نوع خود بی‌نظیر و بسیار ارزشمند هستند. در زمینه مدیریت منابع آب؛ احداث سد (سد امیر فارس)، سازه‌های آبی شوشتر، احداث قنات و احداث آب‌انبار را می‌توان نام برد که عموما سـاخت ایـن سازه‌‌‌‌‌‌ها نیاز به همکاری جمعی داشته و بالطبع بهرهبرداری از آنها نیـز به‌صورت مشترک بوده‌‌‌‌‌‌است، در نتیجه برای انجام این کارهای مشترک نیاز به رسـم و راهی داشته‌اند که شیوه بهره‌‌‌‌‌‌گیری مشترک را روشـن کنـد.
این همکاری‌ها نیازمند راهکارهای مدیریتی بوده که منجر به شکل‌گیری نهادهای اجتماعی چون میراب و... شده‌است، اگرچه اختراع سازه‌‌‌‌‌‌هایی چون قنات در بسیاری از کشورها شناخته‌شده و دامنه نفوذ آن از شیلی تا ژاپن را دربر می‌گیرد، ولی حوزه کویری ایران و حواشی آن بیشترین تعداد قنات را در خود دارد و بیشترین پیشرفت‌های فنی و دانش هماهنگ با اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی را در این مناطق شاهد هستیم. امروزه شاهد این هستیم که بسیاری از این روش‌های کهن، احیا و مجددا مورد بهرهبرداری قرار می‌گیرند.
به‌عنوان مثال در ایران تکنیک انتقال آب از بستر رودخانه به همان شیوه‌ای بوده که در ادوار قبل صورت‌گرفته و تنها جنس و اندازه کانال و جوی‌ها تغییر‌کرده یا بستن بند در مقابل آب رودخانه در گذشته با استفاده از خار و خاشاک و تنه درختان صورت می‌گرفته، اما امروزه سیمان و مواد مقاوم جای آنها را گرفته‌اند که بازهم نیازمند تغییرات مجدد و به‌روز است که نمونه آن را می‌توان در سال‌های اخیر در کشور ژاپن به‌صورت تونل‌های زیرزمینی ذخیره آب که با اهداف چند جانبه‌‌‌‌‌‌ای احداث شده‌اند مشاهده‌کرد. در کشور ما که درگیر مساله کم‌آبی هستیم، در صورت تداوم روند فعلی یعنی عدم‌تعادل بین منابع آب، جمعیت و عدم‌مدیریت تقاضا و الگوی مصرف آب، به‌زودی با بحران آب و بحران‌های منشعب از آن مواجه خواهیم شد.
به‌منظور پیشگیری از وقوع چنین بحران‌‌‌‌‌‌هایی می‌توانیم از تجربه کشورهای موفق در این زمینه بهره بگیریم. از آن جمله کشورهایی مثل استرالیا، آمریکا، چین و... را می‌توان نام برد که با مدیریت صحیح در بازه‌های زمانی کوتاه تا بلندمدت به راهکارهایی موفقیت‌‌‌‌‌‌آمیز دست‌یافته‌اند.
این کشورها در ابتدا با مشخص‌کردن مناطق مستعد ریسک و پهنه‌‌‌‌‌‌بندی و اولویت‌‌‌‌‌‌بندی آنها از طریق پایش و ثبت دائمی اطلاعات و به‌دنبال آن با نمونه‌‌‌‌‌‌هایی از اقدامات عملی نظیر؛ تغییر روش‌های آبیاری، ارتقای سیستم‌های آبرسانی مزارع، روش‌های ذخیره آب برای فصول گرم، تعبیه مخازن ذخیره آب در بخش‌های مختلف، بیمه‌‌‌‌‌‌های جبران خسارت، توزیع مبالغ قابل‌توجه درمیان کشاورزان و افزایش مبلغ وام‌های کم یا بی‌‌‌‌‌‌بهره به کشاورزان برای جبران خسارت‌‌‌‌‌‌های آنها، همچنین صرف وقت و هزینه کافی جهت آموزش شهروندان و کشاورزان و دست‌اندرکاران امر و به‌طور کلی با بهره‌‌‌‌‌‌گیری از شبکه مونیتورینگ و هشدار هواشناسی قوی، توانسته‌‌‌‌‌‌اند مدیریت خسارات ناشی از خشکسالی را تحت‌کنترل داشته‌باشند.
* عضو هیات‌علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری تهران
