رابطه قیمت نفت و بازار سرمایه کشورهای عربی بررسی شد
بورس‌های خلیج فارس در چرخه نوسانات نفتی
بررسی داده‌های چند دهه اخیر نشان می‌دهد که افت قیمت نفت، بازار سهام این کشورها را با شوک‌های شدیدتری مواجه می‌کند تا افزایش قیمت؛ پدیده‌ای که ریشه در وابستگی بودجه دولتی و جریان درآمدی شرکت‌های بزرگ به فروش نفت دارد. اگرچه برنامه‌هایی مانند «چشم‌انداز ۲۰۳۰» عربستان تلاش می‌کند اقتصاد را از این وابستگی رها کند، اما پژوهش‌ها تاکید می‌کنند که بورس‌های منطقه هنوز در دام نفت اسیرند و هر بحران جهانی انرژی، سرمایه‌گذاران را با ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی روبه‌رو می‌سازد.
بخش بزرگی از اقتصاد عمده کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس و به تبع بازار سرمایه آنها به نفت و نوسانات قیمتی آن وابسته است. در سال‌های گذشته شوک‌های نفتی مهم‌ترین عاملی بوده‌اند که بازار سهام این کشورها را به حرکت درآورده‌اند و سهامداران در بازار این کشورها سایه سنگین ریسک نوسانات قیمت نفت را همواره بر سر سرمایه خود حس می‌کنند. کشورهای حوزه خلیج‌فارس در بین بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت خام هستند که بیش از ۷۵درصد کل درآمدهای صادراتی خود را از راه فروش نفت خام به‌دست می‌آورند. کشورهای حوزه خلیج‌فارس عضو اوپک (ایران، عربستان سعودی، قطر، کویت و امارات متحده عربی) حدود ۵۲درصد کل ذخایر نفتی اوپک و ۴۹درصد کل تولید نفت خام اوپک را در اختیار دارند.
اگرچه عمده کشورهای حوزه خلیج‌فارس تقریبا ویژگی‌های اقتصادی مشابهی دارند؛ اما از نظر وابستگی به درآمدهای نفتی با یکدیگر متفاوت هستند. با توجه به وابستگی شدید اقتصاد بسیاری از این کشورها به نفت، بدیهی است که همواره نوسانات و شوک‌های نفتی آثار قابل‌توجهی بر بازار سرمایه این کشورها داشته است. در چهار دهه گذشته، کشورهای حوزه خلیج فارس در معرض چند شوک نفتی بوده‌اند. دو مورد از قابل‌توجه‌ترین شوک‌ها در سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۶ و دیگری در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ طی بحران اقتصادی اتفاق افتاد.
در دو دهه اخیر به جز بحران اقتصادی سال 2008، شوک‌های دیگری نیز با شدت کمتر وجود داشت؛ مانند شوک‌های نفتی ناشی از جنگ عراق و آمریکا در سال 2003، سقوط قیمت نفت در بازه سال 2014 تا 2016 در اثر افزایش عرضه غیر‌منتظره، آغاز پاندمی کووید-19 در سال 2020 و آغاز جنگ روسیه و اوکراین در سال 2022. باتوجه به این مساله که فعالیت‌های اقتصادی اکثر کشورهای حوزه خلیج فارس به تغییرات قیمت نفت حساسیت زیادی دارد، نمی‌توان با قطعیت گفت شوک‌های بین‌المللی و داخلی که بر اثر نوسانات در قیمت نفت برنت یا اوپک ایجاد شده‌اند تا چه اندازه ممکن است باعث بی‌ثباتی در بازارهای سهام این کشورها شوند؛ اما با نگاهی به سیر حرکت شاخص بازار سرمایه کشورهای نفتی حوزه خلیج‌فارس، همبستگی و همراهی نوسانات نفتی با حرکت این شاخص‌ها را به وضوح می‌توان مشاهده کرد.
تلاش برای کاهش وابستگی
در سال‌های اخیر کشورهای حوزه خلیج فارس تلاش کرده‌اند با هدف تنوع‌بخشی به اقتصاد خود، به جذب سرمایه از دیگر کشورها بپردازند. علاوه بر کشورهایی مانند امارات متحده عربی و قطر، عربستان سعودی در سال‌های اخیر مبالغ هنگفتی را در پروژه‌هایی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد به دور از نفت تحت برنامه‌ای به نام چشم‌انداز 2030 سرازیر کرده است و اخیرا نیز در حال ساخت یا بازسازی 15 استادیوم برای جام جهانی 2034 بوده است. این مساله نشان‌دهنده این مساله است که این کشورها به خوبی متوجه وابستگی زیاد بخش‌های مختلف اقتصاد از جمله بازار سرمایه به نفت هستند و در تلاش هستند که با متنوع کردن اقتصاد خود از این وابستگی بکاهند؛ اما پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهند که بازار سهام این کشورها همواره نسبت به نوسانات قیمت نفت واکنش نشان داده‌اند.
واکنش بازار سهام به بحران
بازار سرمایه عربستان سعودی بزرگ‌ترین بازار سرمایه خاورمیانه است و در میان ده بازار بزرگ سرمایه جهان قرار دارد. آرامکو به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان با حضور خود در بازار سهام عربستان، حضور پررنگی در بازار سرمایه این کشور دارد و از عواملی است که این بازار را به یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای جهان تبدیل می‌کند. قرار دادن این مساله در کنار سهم بالای فروش نفت در تامین بودجه سالانه کشور، وابستگی بازار سهام عربستان به قیمت و بازار جهانی نفت بدیهی به‌نظر می‌رسد. البته این آسیب‌پذیری در برابر نوسانات قیمت نفت تنها به بازار سرمایه عربستان محدود نمی‌شود و مطالعات و مقالات بسیاری تایید می‌کنند که سهام کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله امارات متحده عربی، قطر و ایران نیز از همین الگو پیروی می‌کنند و واکنش‌های شدیدی به شوک‌های نفتی نشان می‌دهند.
این مساله از وابستگی اقتصاد این کشورها به فروش نفت و همچنین ریسک بالقوه‌ای که سهامداران و سرمایه‌گذاران این بازارها با آن مواجه هستند خبر می‌دهد. بر اساس نتایجی که از بررسی رابطه میان نوسانات قیمت نفت و بازار سهام کشورهای حوزه خلیج فارس توسط پژوهشگران به دست آمده، بورس عربستان نسبت به تحولات قیمت نفت برنت، رفتاری نامتقارن از خود نشان می‌دهد. این به آن معناست که تاثیر نوسانات صعودی و نزولی قیمت نفت بر این بازار، به یک میزان و در یک جهت نیست. به‌عبارتی‌دیگر، هنگامی‌که قیمت نفت برنت افزایش می‌یابد، واکنش بازار سهام عربستان ممکن است ملایم، تدریجی یا حتی محدود باشد. اما در شرایطی که قیمت نفت کاهش می‌یابد، بازار سهام این کشور معمولا واکنشی سریع‌تر، شدیدتر و منفی‌تر از خود نشان می‌دهد. این رفتار نامتقارن را می‌توان به وابستگی عمیق اقتصاد عربستان به درآمدهای نفتی نسبت داد.
کاهش قیمت نفت، نگرانی‌هایی در خصوص کاهش درآمدهای دولت، محدود شدن سرمایه‌گذاری‌های دولتی و افت فعالیت‌های اقتصادی ایجاد می‌کند که مستقیما بر انتظارات سرمایه‌گذاران تاثیر گذاشته و به افت شاخص‌های بورس منجر می‌شود. در مقابل، افزایش قیمت نفت لزوما به همان سرعت یا شدت، بازتاب مثبتی در بازار سهام ندارد؛ چراکه ممکن است دولت منابع حاصل از این افزایش را در بخش‌هایی هزینه کند که تاثیر مستقیم و فوری بر بازار سهام ندارند. بنابراین، بازار سهام عربستان به شوک‌های منفی نفت، حساسیت بیشتری دارد تا شوک‌های مثبت، و این عدم‌تقارن در واکنش‌ها، مفهومی کلیدی در تحلیل رفتار این بازار نسبت به تحولات جهانی نفت به شمار می‌رود. همین رابطه بین شاخص بازدهی نفت برنت و بازدهی‌های سهام بازار امارات، قطر و عربستان نیز وجود دارد که حاکی از این است که سرمایه‌گذاران باید کاملا نسبت به این حقیقت آگاه باشند که این بازارها در مقابل شوک‌های خارجی مصونیت ندارند و به شدت آسیب‌پذیر هستند.
مقاله‌ای دیگر به بررسی اثر نوسانات قیمت نفت بر بازارهای سهام کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس شامل عربستان سعودی، کویت، بحرین، عمان، قطر و امارات متحده عربی در دوره زمانی دوره ناآرامی سیاسی (۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳) یعنی همزمان با بهار عربی و دوره پس از آن (۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷) پرداخته است. نتایج این پژوهش نیز تا حد زیادی مطابق با نتایج پژوهش‌های گذشته بود و نشان می‌داد که شوک‌های نفتی اثر چشمگیری بر بازار سرمایه کشورهای حوزه خلیج فارس دارند و اثر کاهش قیمت و شوک‌های منفی معمولا به مراتب شدیدتر از شوک‌های مثبت و افزایش قیمت‌هاست. با اینکه در کشورهای عمان، قطر و امارات، واکنش به افزایش قیمت نفت چندان معنی‌دار نیست؛ افت قیمت نفت در کشورهای عربستان، کویت و بحرین، نسبت به زمانی که قیمت نفت افزایش می‌یابد، تاثیر منفی بیشتری روی بازار سهام دارد.
بررسی داده‌ها نشان می‌دهد که در دوره ناآرامی سیاسی، واکنش بازارها نسبت به کاهش قیمت نفت بسیار شدیدتر بوده است. در دوره بعد از بهار عربی نیز اثر مثبت افزایش قیمت نفت در برخی کشورها مانند عربستان، کویت و بحرین ظاهر شد؛ اما همچنان افت قیمت نفت اثر منفی قوی‌تری بر بازارها داشت. همچنین یافته‌های علمی نشان می‌دهند که در عمان نوسانات شدید قیمت نفت تاثیر بیشتری نسبت به نوسانات کوچک روی بازار سهام عمان داشت است؛ در صورتی که در بقیه کشورها تفاوت معناداری بین شوک‌های بزرگ و کوچک دیده نشد.
حضور غول‌های نفتی در بازار سهام یکی از دلایل مهم جذابیت و بازدهی بالای این بازارهاست اما در عین حال اقتصاد و سهام این کشورها را در مقابل شوک‌ها و عوامل خارجی آسیب‌پذیر کرده است و ریسک‌های پیش‌بینی‌ناپذیری را به سهامداران تحمیل می‌کند. اگرچه برخی کشورها مانند امارات در مسیر تنوع اقتصادی حرکت کرده‌اند، اما تا زمانی که نفت بازیگر اصلی صحنه باشد، بورس‌های منطقه همچنان تحت‌تاثیر مستقیم قیمت بشکه‌های نفتی خواهند بود.
