ایران و حق غنی‌‌سازی در نظام بین‌‌الملل

این نوشتار، بدون ورود به موضع‌‌گیری سیاسی یا فنی درباره محتوای برنامه هسته‌‌ای یا میزان غنی‌‌سازی، صرفا با تکیه بر منابع و اصول حقوق بین‌‌الملل، سه پرسش بنیادین را بررسی می‌‌کند:

۱. آیا ایران به‌‌موجب حقوق بین‌‌الملل از حق غنی‌‌سازی اورانیوم برخوردار است؟

۲. آیا تحریم‌‌های یک‌‌جانبه و اقدامات فشارآور اقتصادی از سوی آمریکا مشروعیت حقوقی دارند؟

۳. و آیا تهدید به استفاده از زور علیه ایران می‌‌تواند توجیه حقوقی داشته باشد؟

هدف، ارائه تحلیلی حقوقی و بی‌‌طرفانه از وضعیتی است که آثار آن صرفا در سطح روابط دیپلماتیک باقی نمانده، بلکه پیامدهای عمیق اقتصادی، تجاری و بانکی برای کشور ایجاد کرده است. این تحلیل کوشیده است نشان دهد که فارغ از داوری ارزشی درباره برنامه هسته‌‌ای ایران، چه ظرفیت‌‌هایی در نظام حقوقی بین‌‌الملل برای دفاع از حقوق ملت ایران قابل استناد و بهره‌‌برداری است.

بخش اول: حق غنی‌‌سازی از منظر حقوق بین‌‌الملل

مطابق معاهده عدم اشاعه سلاح‌‌های هسته‌‌ای (NPT)، کشورهای غیرهسته‌‌ای عضو متعهد می‌‌شوند که سلاح هسته‌‌ای تولید نکنند، اما از «حق بهره‌‌مندی از انرژی صلح‌‌آمیز هسته‌‌ای» نیز برخوردارند. ماده ۴ این معاهده به‌صراحت بیان می‌‌دارد که هیچ‌‌یک از مفاد آن نباید به گونه‌‌ای تفسیر شود که حق ذاتی کشورها برای توسعه تحقیقات، تولید و استفاده از انرژی هسته‌‌ای برای مقاصد صلح‌‌آمیز را نقض کند. در رویه بین‌‌المللی نیز بسیاری از کشورهای عضو NPT بدون نیاز به مجوز جداگانه از آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی، اقدام به غنی‌‌سازی اورانیوم برای مصارف غیرنظامی کرده‌‌اند. بنابراین، نفس غنی‌‌سازی در صورتی که تحت نظارت و اعلام‌شده به آژانس باشد، ناقض تعهدات NPT تلقی نمی‌‌شود.

بخش دوم: تحریم‌‌های یک‌‌جانبه آمریکا؛ مشروع یا نامشروع؟

تحریم‌‌هایی که ایالات متحده آمریکا علیه ایران اعمال کرده است، عمدتا در قالب تحریم‌‌های یک‌‌جانبه و خارج از چارچوب شورای امنیت سازمان ملل متحد بوده‌‌اند. در حقوق بین‌‌الملل، اصل بر این است که اقدامات قهری اقتصادی تنها زمانی مشروعیت دارند که توسط یک مرجع ذی‌‌صلاح همچون شورای امنیت اعمال شوند. دیوان بین‌‌المللی دادگستری در برخی آرا، از جمله قضیه «نیکاراگوئه علیه آمریکا»، اعمال اقدامات اقتصادی یک‌‌جانبه با هدف فشار سیاسی را مغایر با اصول حقوق بین‌‌الملل و اصل عدم مداخله دانسته است. از همین‌‌رو، تحریم‌‌های یک‌‌جانبه‌‌ای که آثار فرامرزی و انسانی وسیعی دارند، می‌‌توانند با اصول بنیادین حقوق بشر و حقوق بین‌‌الملل اقتصادی نیز در تعارض قرار گیرند.

بخش سوم: تهدید به استفاده از زور؛ نقض منشور ملل متحد

طبق ماده ۲ منشور ملل متحد، کلیه اعضا از تهدید یا توسل به زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی سایر کشورها منع شده‌‌اند. تهدیدهای مکرر به «گزینه نظامی روی میز» یا «اقدام پیش‌‌دستانه»، از سوی مقامات آمریکایی علیه ایران، صرف‌‌نظر از اجرا یا عدم اجرای آن، ناقض اصول حقوق بین‌‌الملل محسوب می‌‌شود. توسل به زور تنها در دو حالت طبق منشور مشروعیت دارد: دفاع مشروع در برابر حمله مسلحانه، یا مجوز شورای امنیت. در مورد ایران، هیچ‌‌یک از این دو شرط تحقق نیافته است.

نتیجه‌‌گیری

بر پایه اصول و اسناد حقوق بین‌‌الملل، ایران از حق غنی‌‌سازی صلح‌‌آمیز برخوردار است، تحریم‌‌های یک‌‌جانبه خارج از چارچوب شورای امنیت فاقد مشروعیت حقوقی هستند، و تهدید به استفاده از زور نیز با منشور ملل متحد در تعارض است. این یافته‌‌ها نشان می‌‌دهند که به‌‌رغم فشارهای سیاسی و رسانه‌‌ای، نظام حقوق بین‌‌الملل هنوز هم ظرفیت‌‌هایی برای احقاق حقوق کشورها فراهم می‌‌سازد. بهره‌‌گیری فعال از این ابزارها در مجامع بین‌‌المللی، می‌‌تواند هم‌زمان نقش بازدارنده در برابر اقدامات غیرقانونی ایفا کرده و از مشروعیت حقوقی ایران نیز پاسداری کند.

*  وکیل پایه‌یک دادگستری