«دنیایاقتصاد» از جزئیات فعالشدن کارگاه پروژه راهآهن رشت-آستارا گزارش میدهد؛
گشایش در کریدور شمال-جنوب
تخمین افزایش هفت برابری آمار ترانزیت سالانه با تکمیل خط آهن جدید

کارگاه پروژه راهآهن رشت-آستارا بهدنبال حضور روسها در ایران و تحویل زمینهای تملکشده برای این پروژه، رسما فعال شد. با جدیترشدن مذاکرات وزارت راه و شهرسازی دولت چهاردهم با دو کشور جمهوریآذربایجان و روسیه و استقرار روسها در ایران، وعدههای وزارت راه و شهرسازی مبنیبر تکمیل این پروژه تا پایان دولت چهاردهم به واقعیت نزدیکتر شدهاست. تاکنون ۲۰درصد از زمینهای این خطآهن ۱۶۲کیلومتری تملکشده و قرار است تملک باقیمانده اراضی تا پایان سالبه اتمام برسد. این پروژه قطعه باقیمانده از شاخه غربی کریدور شمال-جنوب است که در صورت تکمیل، یکپارچگی اتصال شبکه ریلی ایران، جمهوریآذربایجان و روسیه برقرار خواهدشد و بهعنوان یک مسیر مهم ترانزیتی در حوزه ترانزیت، قابلیت بهرهبرداری خواهدداشت.
به گزارش «دنیایاقتصاد»، آخر سال گذشته طی مراسمی اراضی تملکشده پروژه راهآهن رشت-آستارا رسما به شرکت روسی تحویل شد و مطالعات زمینشناسی این پروژه مهم ترانزیتی کلید خورد.
خطآهن رشت-آستارا به طول ۱۶۲کیلومتر در شاخه غربی کریدور بینالمللی شمال-جنوب واقع است و خطوط ریلی ایران و جمهوریآذربایجان را در گذرگاه مرزی واقع در منطقه آستارا به هم متصل میکند. این خط ریلی بهعنوان یکی از پروژههای مهم ریلی با سرعت ۱۶۰کیلومتر بر ساعت برای قطارهای مسافری و ۱۲۰کیلومتر بر ساعت برای قطارهای باری طراحی شدهاست. در این مسیر، یک تونل به طول ۱۹۶۰ متر احداث خواهدشد و ۶۳ پل بزرگ به طول مجموع ۴۱کیلومتر طراحی شدهاست. همچنین هشت ایستگاه در این پروژه پیشبینیشده که شامل سه ایستگاه مسافری درجه دو و پنج ایستگاه مسافری درجه سه است. راهآهن رشت-آستارا پروژه بیستواندی سالهای است که به دلایل متعددی از جمله ابهام در نحوه اجرای پروژه، تحریم ایران، تملک اراضی مسیر، مشکلات محیطزیستی از جمله تخریب درختان جنگل گیسوم و عبور از زمینهای کشاورزی حاصلخیز تاکنون به سرانجام نرسیدهاست.
احداث این پروژه بهویژه برای اتصال به دو کشور جمهوریآذربایجان و روسیه حیاتی است، اما در سالهای اخیر مذاکرات با این دو کشور برای جلب همکاری آنها در تکمیل این پروژه در بازههای زمانی مختلف به بنبست رسید. در سال۱۴۰۱ اعلام شد که ایران در نشست مشترکی با روسیه و جمهوریآذربایجان تفاهم ساخت مسیر ریلی رشت- آستارا را امضا خواهد کرد، اما جمهوریآذربایجان نسبت به حضور در این پروژه اظهار بیعلاقگی کرد و مذاکرات با روسها آغاز شد.
سال ۱۴۰۲ ایران در توافقی با روسیه اجرای این پروژه را از سر گرفت و قرار بر این بود قرارداد نهایی این پروژه با روسها از اوایل سال۲۰۲۴ به امضا برسد، اما یک سالبعد و در زمانیکه انتظار میرفت قرارداد نهایی امضا شود، اعلام شد که روسها برای سرمایهگذاری در راهآهن آستارا هنوز به نتیجه نرسیدهاند و در تامین مالی دچار مشکل هستند.
بهعلاوه اختلاف بر سر مسیر و نقشهراهآهن رشت-آستارا که بخشی از مرغوبترین زمینهای کشاورزی این منطقه را از بین میبرد و عدمتملک اراضی در این مسیر نیز مزید بر علت عدمتمایل روسها برای حضور در این پروژه شد.
اختلافنظر کارشناسی
به گزارش «دنیایاقتصاد»، در ایران کارشناسان دیدگاههای مختلفی نسبت به اهمیت و ضرورت اجرای پروژه راهآهن رشت-آستارا وجود دارد و این پروژه در سالهای اخیر همواره مدافعان و مخالفانی داشتهاست. اهمیت تکمیل کریدور شمال-جنوب و نقش آن در اتصال کشورهای جنوب و جنوبشرقی آسیا به روسیه، اروپا و کشورهای حوزه قفقاز و در «شاخه شرقی» کشورهای حوزه CIS به آبهای آزاد، کشورهای حوزه خلیجفارس و قاره آفریقا از یکسو و پیشبینی عبور سالانه ۱۵ تا ۲۰میلیون تن بار ترانزیتی از این خطآهن از سوی دیگر، مدافعان احداث این پروژه را به این دیدگاه رسانده که چالشهای مالی، موانع اجرایی و ملاحظات زیستمحیطی نباید سد راه اجرای آن شود. از نظر استراتژیک نیز وابستگی اقتصادی روسیه و جمهوریآذربایجان به ایران حائزاهمیت است.
در عینحال منتقدان مواردی همچون نحوه تملک ۶۰۰هکتار از زمینهای متعلق به بیش از ۳هزار مالک، مسائل ایمنی تردد ریلی بر خاکریز مرتفع، نحوه تکمیل طرح بدون رساندن حداقل آسیبهای محیطزیستی، چگونگی احداث مسیر (یکطرفه یا دو طرفه بودن) و زمان طولانی بازگشت سرمایه را از مواردی که دچار ابهام است، دانسته و همواره تاکید کردهاند که بدون برطرفشدن این ابهامات، اجرای پروژه ممکن است نتایج اقتصادی موردانتظار را دربر نداشتهباشد.
در دولت چهاردهم، یکبار دیگر رایزنیها برای به سرانجام رساندن این پروژه آغاز و دیپلماسی ایران با روسیه از سر گرفته شد. سالگذشته نشست مشترکی با حضور رئیسجمهور، وزیر راه و شهرسازی و سفیر ایران در روسیه برگزار شد. مسعود پزشکیان در این جلسه با تاکید بر سرعتبخشی عملیات تملک اراضی گفت؛ تمام دستورات لازم برای تامین منابع لازم جهت تملک اراضی صادر خواهدشد و لازم است وزارت راه و شهرسازی هرچه سریعتر این کار را انجام دهد.
در دولت جدید، جدیت وزارت راه و شهرسازی برای تکمیل این پروژه بیشتر شد. فرزانه صادقمالواجرد، در نخستین ماههای حضور خود در این وزارتخانه در دیدار با معاون نخستوزیر جمهوریآذربایجان تاکید کرد؛ تکمیل مسیر شمال-جنوب مورد تاکید روسیه است اما به همکاری جمهوریآذربایجان نیز نیاز است. در اوایل بهمن ماه سالگذشته وزارت راه و شهرسازی تفاهمنامهای با جمهوریآذربایجان امضا کرد. همسو با تمایل جدی ایران برای به سرانجام رساندن این پروژه، روسها نیز تمایل جدیتری نشاندادند و ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه نیز با شروع مطالعات مهندسی پروژه قبل از تحویل جدول زمانبندی تملک زمینها موافقت کرد.
در اواخر بهمن ماه سالگذشته، «الحاقیه مطالعات مهندسی قرارداد اجرایی پروژه راهآهن رشت -آستارا» میان وزیر راه و شهرسازی ایران و وزیر حملونقل روسیه به امضا رسیدکه به روسیه این امکان را میدهد قبل از تکمیل فرآیند خرید و تامین زمینهای مسیر این خط ریلی توسط طرف ایرانی، بتوانند بررسیها و مطالعات خود را آغاز کنند. در این دیدار همچنین الحاقیه آغاز مطالعات فنی و زمینشناسی موافقتنامه احداث راهآهن رشت-آستارا میان ایران و روسیه نیز به امضای مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حملونقل کشور و مدیر شرکت کاسپین سرویسز روسیه رسید. به موجب این رایزنیها مقرر شد قرارداد نهایی این پروژه تا پایان مارس ۲۰۲۵ امضا شود.
وعده کاهش دوساله زمان اجرای پروژه
به گزارش «دنیایاقتصاد»، روند تملک اراضی مسیر این پروژه آغاز شد و وزیر راه و شهرسازی نیز وعده داد که این پروژه با حداقل آسیبهای محیطزیستی اجرایی شود؛ بهنحویکه با احداث پلهای مرتفع، خط ریلی از روی زمینهای کشاورزی عبور کند. در اوایل اردیبهشت ماه، شرکت راهآهن اعلام کرد ٢٠کیلومتر طول مسیر بهطور رسمی به روسها تحویل شدهاست و آنها نیز در حال مطالعات و برنامهریزی هستند. در روزهای گذشته نیز طی مراسمی ۱۵کیلومتر دیگر از مسیر این پروژه تحویل روسیه شد و مجموع مسیر تحویل شده به روسیه به ۲۰درصد رسید. هادی حقشناس استاندار گیلان در این مراسم وعده داد تا دو ماه آینده و پس از تملک، ۱۰درصد دیگر از زمین پوسته طرح مذکور نیز به روسها تحویل خواهدشد.
اعتبار لازم برای آزادسازی اراضی مسیر پروژه راهآهن رشت-آستار ۵ تا ۶هزار میلیاردتومان و اعتبار ارزی لازم برای اجرا که البته قرار است به شکل تسهیلات با مشارکت طرف روسی تامین شود، حدود ۱.۶میلیارد دلار برآورد شدهاست.
در حالحاضر تملک اراضی ۱۰۰کیلومتر از این خطآهن که کارکرد ترانزیتی آن میتواند گشایش چشمگیری در حوزه کسب درآمد ارزی برای کشور بهدنبال داشتهباشد، باقی ماندهاست که طبق وعده دولت باید تا ۱۰ ماه آینده تملک و تحویل شرکت روسی شود. هرچند برخی مدتزمان لازم برای اجرای این پروژه را تا پنج سالتخمین زدهاند، اما وزیر راه و شهرسازی وعده داده که تا پایان عمر دولت چهاردهم یعنی ظرف مدت سه سالاین پروژه تکمیل و بهرهبرداری خواهدشد.
سناریوی واقعبینانه درباره راهآهن رشت-آستارا
پروژه راهآهن رشت-آستارا از حلقههای کلیدی تکمیل کریدور شمال-جنوب است که نقشی بنیادین در تقویت جایگاه ژئوپلیتیک ایران و پیوند بنادر جنوبی کشور با بنادر حاشیه دریای خزر و فراتر از آن، اتصال به اروپا دارد، بااینحال در تمام سالهای اخیر درباره ضرورت اجرای این پروژه میان کارشناسان حملونقل اختلافنظر وجود داشته و شاید همین اختلافنظرها، یکی از موانع تمرکز دولتها بر تکمیل این پروژه بودهاست.
منتقدان این پروژه عنوان میکنند که با وجود خطوط ریلی در نقاطی مثل سرخس، اینچهبرون، امیرآباد، انزلی و جلفا، ظرفیت ترانزیت ریلی کشور از 2میلیون تن فراتر نرفته است؛ پس تصور اینکه با احداث راهآهن رشت-آستارا بهطور ناگهانی این رقم به 15میلیونتن برسد، واقعبینانه نیست، ولی دیدگاههای خوشبینانه در پاسخ به این ادعا بیان میکند که احداث راهآهن رشت-آستارا به دلیل اینکه کریدور شمال-جنوب را تکمیل میکند، نقش پررنگتر و ژئواستراتژیکتری نسبت به سایر خطوط ریلی در دیگر نقاط مرزی کشور دارد. همچنین این پروژه به احداث پلهای طویل و مرتفعی نیازمند است که هزینه زیادی باید صرف آن شود و همین مایه انتقاد گروهی از صاحبنظران حوزه حملونقل و ترانزیت است، با اینحال مدافعان این پروژه معتقدند این هزینه کاملا بهصرفه است و در صورت راهاندازی این خط ریلی، بسیار بیش از آنچه که هزینهشده، سوددهی دارد.از موارد دیگری که احداث این خط ریلی را مهم و چه بسا ضروری جلوه داده این است که این مسیر به تقویت وابستگی اقتصادی روسیه و جمهوریآذربایجان به ایران، توسعه همکاریهای منطقهای و حتی تعمیق پیوندهای سیاسی، کمک خواهد کرد. همچنین دولت روسیه به دلیل نیاز مبرم بهدسترسی به خلیجفارس و دولت هند برای کاهش هزینههای لجستیک، مشتریان دائمی این کریدور محسوب خواهند شد.
اما فراتر از دیدگاههای موافق و مخالف، اگر با نگاه واقعبینانه و تخصص محور ضرورت احداث این پروژه را بررسی کنیم، روشن خواهدشد که بسیاری از مشکلات و موانع با انجام اصلاحات در نحوه اجرای طرح، انجام برخی توافقهای سیاسی و کسب حمایتهای لازم از ذینفعان پروژه، قابلرفع است؛ کمااینکه اکنون توافق با روسها برای خطآهن رشت-آستارا گشایش قابلتوجهی بهدنبال داشته و کارگاه این پروژه را فعال کردهاست. در سناریوی واقعبینانه پیشبینی میشود در سالاول حدود چهارمیلیونتن و سپس بهتدریج در سالهای بعد، تا 10میلیون تن بار از این مسیر ترانزیت شود و در صورت تحقق این سناریو، بازگشت سرمایه ظرف مدت 10سال ممکن خواهدبود.
در نگاه واقعبینانه همچنین لازم است صرفه اقتصادی پروژه مدنظر قرار بگیرد؛ مثلا از بیان تخمینهای غیرکارشناسی و موضوعات غیرعملی در مورد ظرفیت مسیر، هزینههای احداث طرح و نیز درآمد ناخالصی که از این مسیر بهدست میآید، خودداری شود. انتشار تحلیل و اطلاعات بدون پشتوانه مانند برآورد درآمد سالانه ۲۰میلیارد دلار بهواسطه ترانزیت از این مسیر موجب خطای تصمیمگیری خواهدشد. مهم است که سیاستگذار صنعت حملونقل، برای سناریوهای مختلف تناژ عبوری، بستههای متناسب برای تکمیل این خط و مذاکرات بین دولتی با کشورهای ذینفع را پیشبینی کند. در اینصورت سیاستگذاری دقیق و واقعبینانه به بهرهبرداری هرچه بهتر از این پروژه ختم خواهدشد.