آیا بازار گردشگری ایران به روی سالمندان باز است؟
وضعیت قرمز توریسم نقرهای
این آمار در صنعت گردشگری به معنای گسترش گردشگری سالمندان یا توریسم نقرهای (یکی از دلایل استفاده از کلمه نقرهای به رنگ موی این گروه سنی برمیگردد) است. شیوه‌ای از گردشگری که سایر کشورها نیز برای آن برنامهریزی کرده و توانسته‌اند از آن درآمد زیادی کسب کنند. در ایران اما توریسم نقرهای با چالشهای زیادی مواجه است. اولین آنها به حمل‌ونقل برمیگردد. فرسوده بودن زیرساخت‌‌‌های حمل‌ونقل در کنار مشکل تهیه بلیت هواپیما و قطار به عنوان گزینه‌‌‌های مطلوب سالمندان مشکلات جدی پیش روی توریسم نقرهای ایجاد کرده است. دومین چالش عدم‌مناسب‌سازی محل اقامت در بسیاری از اماکن اقامتی است.
سومین مشکل به کم توجهی به مقوله دسترسپذیری در سایتهای گردشگری و موزه‌‌‌ها برمیگردد. چهارمین چالش این حوزه در نظر نگرفتن ذائقه سالمندان در بسیاری از رستورانها در کنار کم‌توجهی به مقوله مناسب‌سازی این اماکن است. پنجمین مشکل پیش روی توریسم نقرهای فقدان مراکز خدماتی بینراهی یا مناسب نبودن آنها در فاصله دو جاذبه گردشگری بهویژه در استان‌‌‌های کمتر برخوردار است. ششمین چالش نیز در نظر نگرفتن شرایط این گروه سنی برای ورود به سایت‌‌‌هاست که در مواردی آنها را از بازدید منصرف می‌کند.
مریم لاوی راهنمای گردشگری که تجربه برگزاری تورهایی برای این گروه سنی را دارد در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با تقسیم‌بندی بخش‌های مختلف سفر به حمل‌ونقل، اقامت، خوراک و سایتهای توریستی میگوید: سالمندانی که دغدغه مالی ندارند، هواپیما معمولا اولین انتخاب‌شان برای شیوه جابه‌جایی است. از این رو مقاصدی را ترجیح می‌دهند که امکان سفر هوایی به آنها وجود داشته باشد. اما برای آن گروهی که به دلایل اقتصادی پرواز را انتخاب نمی‌‌‌کنند، مسیرهای طولانی یا حذف می‌‌‌شوند یا به‌‌‌ندرت در اولویت قرار می‌‌‌گیرند.
او قطار را گزینه مطلوب دیگری برای سفر سالمندان می‌داند و در همین زمینه به تجربه خود اشاره و اضافه می‌کند: در سفرهایی که با این گروه سنی داشتم، بخشی از مسیر با قطار طی می‌‌‌شد تا امکان استراحت و سایر خدمات برایشان فراهم باشد اما بخش‌هایی از سفر به ناچار با مینی‌‌‌بوس انجام می‌شود که ناراحتی جسمی برایشان به همراه دارد. حضور طولانیمدت در مینی بوس، آن‌هم مینی‌بوس‌هایی که ما در ایران برای سفر استفاده می‌کنیم باعث می‌شود برخی از مسافران سالمند دچار مشکلاتی مانند درد در ناحیه کمر و پا شوند و احساس ناراحتی کنند. به علاوه در دو مقوله تهیه بلیت هواپیما و قطار نیز چالشهای جدی وجود دارد و به سختی می‌توان آنها را تهیه کرد.
لاوی با اشاره به اینکه در بخش محل اقامت، اعم از اقامتگاه یا هتل، یکی از مهم‌ترین مسائلی که با آن مواجه هستیم، لزوم وجود سرویس بهداشتی مناسب است میگوید: افراد سالمند معمولا تاکید دارند که محل اقامت حتما دارای امکانات بهداشتی استاندارد و در دسترس باشد. از آنجا که برخی از اقامتگاه‌‌‌های بوم‌‌‌گردی فاقد این نوع امکانات هستند، ما در برنامهریزی سفر برای سالمندان، باید این مساله را بررسی کنیم. در صورت نبود امکانات مناسب، ناگزیر هستیم برای شرکت در سفر، محدودیت سنی تعیین کنیم.
او می‌افزاید: با وجود اینکه برخی از سفرها به‌‌‌صورت اقامت در هتل برنامهریزی می‌‌‌شوند، اما دسترسی به جاذبه‌‌‌های گردشگری نیز می‌تواند چالش‌‌‌برانگیز باشد؛ چرا که گاهی این جاذبه‌‌‌ها فاصله زیادی دارند و در طول مسیر یا در نزدیکی آنها، امکانات بهداشتی عمومی وجود ندارد. برای مثال، در برنامه سفر به چابهار، به‌‌‌دلیل پراکندگی جاذبه‌‌‌ها در شرق و غرب منطقه و فقدان سرویس‌‌‌های بهداشتی عمومی، با یکی از بزرگ‌ترین چالشهای سفر روبه‌‌‌رو بودیم. در حوالی کوه‌‌‌های مینیاتوری، تنها یک مکان بینراهی وجود داشت که شامل چند دکه و دو سرویس بهداشتی ایرانی بود. استفاده از این سرویس‌‌‌ها برای سالمندان بسیار دشوار بود. بنابراین، حتی در سفرهایی که اقامت در هتل در نظر گرفته شده، نبود سرویس بهداشتی مناسب در مسیر بازدید از جاذبه‌‌‌ها، همچنان یک مانع جدی است.
این راهنمای گردشگری مشکلات دسترسپذیری را از دیگر چالشهای توریسم سالمندان می‌داند و میگوید: در برخی سایت‌‌‌ها شرایط فیزیکی محیط به‌‌‌گونه‌‌‌ای است که بازدید برای افراد سالمند، بهویژه کسانی که دارای مشکلات حرکتی هستند، بسیار دشوار یا حتی غیرممکن می‌شود. برای نمونه، سایت غار سهولان دارای پله‌‌‌هایی با ارتفاع زیاد و سطح سنگی و ناصاف است. اگرچه در برخی قسمت‌‌‌ها نرده‌‌‌هایی برای کمک به بالا رفتن تعبیه شده، اما به‌‌‌دلیل ناهمواری و ناپایداری مسیر، دسترسی به این سایت برای سالمندان یا کسانی که دچار مشکل حرکتی هستند دشوار است. همچنین در معبد آناهیتا در بیشاپور، تعداد زیادی پله وجود دارد که پایین رفتن از آن برای سالمندانی که مشکلات کمر، زانو یا راه رفتن دارند، با چالش فراوان همراه است. مشکلات دسترسپذیری تنها به این دو سایت ختم نمی‌شود.
بسیاری از سایتهای تاریخی و طبیعی ما به دلیل طراحی غیراستاندارد یا شرایط محیطی، از دسترس سالمندان خارج می‌‌‌شوند و این مساله باید در طراحی برنامه سفر و انتخاب مقاصد مورد توجه جدی قرار گیرد.
به گفته لاوی در موضوع جاذبه‌‌‌های گردشگری نیز بحث پله‌‌‌ها همچنان مطرح است. به‌‌‌عنوان نمونه، خانه‌‌‌های تاریخی که یا به‌‌‌عنوان جاذبه بازدید می‌‌‌شوند یا به اقامتگاه و هتل تبدیل شده‌‌‌اند، اغلب دارای پله‌‌‌هایی با ارتفاع بیشتر از پله‌‌‌های رایج در ساختمان‌‌‌های امروزی هستند. این مساله، بهویژه برای سالمندانی که با مشکلات حرکتی مواجهند، به یک مانع جدی تبدیل می‌شود.
او می‌افزاید: در حوزه اقامت نیز، انتخاب اتاق در طبقات پایین‌‌‌تر یا دسترسی آسان بدون نیاز به پله، همواره باید مدنظر قرار گیرد. برخی از خانه‌‌‌های تاریخی که به هتل تبدیل شده‌‌‌اند، حتی برای یک طبقه نیز آسانسور نصب کردهاند تا دسترسی افراد سالمند یا کم‌‌‌توان را تسهیل کنند. اما در بسیاری دیگر از این بناها، به دلیل ارزش میراثی و محدودیت‌های قانونی مربوط به حفظ بافت تاریخی، امکان ایجاد تغییراتی مانند نصب آسانسور یا رمپ وجود ندارد. در نتیجه، در انتخاب محل اقامت یا برنامهریزی برای بازدید از جاذبه‌‌‌های تاریخی، لازم است وضعیت دسترسی‌‌‌پذیری به‌‌‌دقت بررسی شود تا تجربه سفر برای سالمندان ایمن و دلپذیر باقی بماند.
فهرست غذای رستورانها مناسب سالمندان نیست
سالمندان در بازدید سایتهای تاریخی با چالش دیگری هم مواجهند که این راهنمای گردشگری به آن اشاره می‌کند؛ «صف‌های طولانی» برای خرید بلیت ورودی. لاوی میگوید: به عنوان مثال در بازدید از مسجد نصیرالملک با چنین صفی مواجه شدیم. ما برنامهریزی کرده بودیم بازدید را در اوایل صبح انجام دهیم، زمانی که به محل رسیدیم، با صفی بسیار بلند مواجه شدیم که ایستادن در آن برای حدود نیم ساعت تا سه‌‌‌ربع زمان می‌‌‌برد.
این مساله، از یک‌سو به‌‌‌لحاظ زمان‌بندی سفر و از سوی دیگر به‌‌‌خاطر وضعیت جسمی همسفران سالمند، برای ما ایجاد دغدغه کرد؛ چرا که ایستادن طولانیمدت در صف برای این گروه سنی، بسیار خسته‌‌‌کننده و حتی آسیب‌‌‌زا می‌تواند باشد. شلوغی سایتهای پرطرفدار و زمان‌بر بودن ورود به آنها، می‌تواند به یکی از چالشهای مهم در سفرهای سالمندی تبدیل شود. در برخی موارد حتی ممکن است باعث شود که تصمیم به حذف بازدید از سایت گرفته شود. محدودیت‌های غذایی و دسترسپذیری رستورانها چالش دیگری است که این راهنمای گردشگری به آن اشاره و اضافه می‌کند: برخی از رستوران‌هایی که در شهرهای گردشگرپذیر معروف هستند یا غذاهای محلی ارائه می‌دهند دارای پله‌‌‌هایی هستند که ممکن است برای سالمندان مشکلاتی ایجاد کند. به علاوه افراد سالمند ممکن است به واسطه فشارخون و... ترجیح دهند غذاهایی با نمک یا چربی کمتر صرف کنند یا تمایل به صرف غذاهای گیاهی و انواع سالاد داشته باشند که در این زمینه نیز محدودیت‌هایی وجود دارد.
رونق توریسم نقرهای با قطارهای مجهز در چین
در حالی که در ایران گردشگری سالمندان با انواع و اقسام چالش‌ها در حوزه‌های حمل‌ونقل، اقامت و غذا دست و پنجه نرم می‌کند، سایر کشورها به سمت راهکارهایی برای بهبود شرایط سفر برای سالمندان رفته‌اند. نمونه آنها چین است.
این کشور در حال راهاندازی شبکه‌‌‌ای از قطارهای مجهز به خدمات پزشکی و امکانات مناسب برای سالمندان است که تا سال ۲۰۲۷ به بهره‌‌‌برداری کامل می‌‌‌رسد.
چین علاوه بر این قطارها هتل‌‌‌ها و مراکز اقامتی خود را به امکاناتی مانند کف‌‌‌پوش‌‌‌های ضد لغزش و حمام‌‌‌های ایمن برای سالمندان مجهز می‌کند. این کشور نوآوری‌‌‌هایی مانند طبقات بی‌‌‌صدا و سرویس‌‌‌های بهداشتی غیرلغزنده را هم برای پاسخ به نیازهای ایمنی و راحتی سالمندان به کار می‌گیرد. به علاوه اقامتگاه‌‌‌های محلی در برخی مناطق این کشور، خدماتی تلفیقی از تجربه فرهنگ بومی با سلامت‌‌‌محوری نظیر جلسات طب سنتی چینی و برنامه‌‌‌های مدیریت سلامت ارائه می‌دهند.
در تایلند کمپین «گردشگری برای همه» که اداره گردشگری تایلند آن را راهاندازی کرده مسیرهای ویژه‌‌‌ای برای گردشگران سالمند و دارای معلولیت طراحی کرده است.
در شیلی مجموعه کارگاه‌‌‌های آموزشی برای گردشگری سالمندان تدارک دیده شده و دانمارکی‌ها هم تلاش می‌کنند با برنامههایی نظیر دوچرخه‌سواری بدون سن، گردشگران سالمند را جذب کنند. اسپانیا هم بیکار ننشسته و با ارائه یارانه‌های سفر، سالمندان کشورشان را به سفر تشویق می‌کنند.
یونانی‌ها هم یک پلتفرم دیجیتال با عنوان «راهنمای نقرهای» با هدف ارائه خدمات و اطلاعات گردشگری مناسب برای افراد بالای ۵۵ سال طراحی کردهاند. پرتغالی‌ها نیز برنامههایی برای آموزش بخش گردشگری به منظور ارائه خدمات مناسب برای سالمندان برگزار می‌کنند تا بتوانند سهم بزرگ‌تری از بازار رو به رشد توریسم سالمندان داشته باشند.
