مناقشه فروش آنلاین دارو در ایران

 مخالفان فروش آنلاین دارو چنین مطرح می‌کنند که کنترل سلامت شهروندان و ریسک‌‌‌های حوزه دارو مستلزم نظارت قوی است و بستر دیجیتال فعلا برای تامین این نظارت کفایت نمی‌‌‌کند. آنان مسائل لجستیکی، چالش‌‌‌های زنجیره تامین دارو، احتمال توزیع غیرقانونی و سوءاستفاده از فرآیند توزیع را به‌‌‌عنوان تهدیدهای جدی مطرح می‌کنند. دغدغه‌‌‌هایی که عینا در حوزه فروش حضوری دارو و داروخانه‌‌‌ها نیز وجود دارد، اما مخالفان فروش آنلاین دارو، به راحتی از کنار آنها گذشته و کمتر به آنها می‌‌‌پردازند. عامل دیگر مخالفت ایشان، استناد به قوانین و مقررات پیشینی سازمان غذا و دارو است که البته در دوره‌‌‌ای توسعه ‌یافته که فضای دیجیتال و خدمات مبتنی بر آن، فاصله زیادی با امروز داشتند. 

فروش آنلاین دارو، نه به عنوان راهکار قطعی تمام دغدغه‌‌‌های حوزه فروش و توزیع دارو، بلکه ظرفیتی است که می‌تواند رنج بیماران به‌ویژه اقشار کم‌‌‌توان، سالمندان و ساکنان مناطق دوردست در تهیه دارو را کم کرده و با افزایش شفافیت، اطلاعات دقیق‌تری از موجودی و قیمت داروها و مکمل‌‌‌ها در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهد. همچنین دسترسی به داروهای موردنیاز را دموکراتیزه کرده و با جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌های حوزه سلامت شهروندان، زمینه شکل‌‌‌گیری و رشد کسب‌و‌کارهای مبتنی بر داده‌‌‌های سلامت را ایجاد کند.  نکته کلیدی اینجاست که با ایجاد چنین محدودیت‌هایی که عمدتا سیاست‌‌‌هایی واکنشی و غیرراه‌‌‌حل‌‌‌محور است، نه‌‌‌تنها نمی‌توان از منافع چنین تکنولوژی‌‌‌هایی برای بهبود دسترسی شهروندان به داروها بهره‌‌‌مند شد، بلکه آثار منفی قابل‌‌‌توجهی نیز برای اقتصاد کشور دارد. این تصمیمات، استارت‌آپ‌‌‌های فروش آنلاین دارو را با خطر کاهش شدید درآمد و حتی توقف فعالیت مواجه می‌کند. این شرایط، پیام روشنی برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی دارد: آینده فعالیت در اقتصاد سلامت ایران همچنان نامطمئن و وابسته به تصمیم‌‌‌های خلق‌‌‌الساعه است. 

از حیث تحلیل اشتغال و سرمایه‌گذاری نیز تعطیلی یا کوچک‌‌‌سازی استارت‌آپ‌‌‌های بزرگ حوزه سلامت دیجیتال، در عمل به ازدست‌‌‌دادن فرصت‌‌‌های شغلی و تضعیف اکوسیستم کارآفرینی در کشور منجر می‌شود، امری که می‌تواند به خروج نیروهای متخصص از این زیست‌‌‌بوم دامن زده و نرخ سرمایه‌گذاری در بخش دیجیتال را کاهش دهد. با درنظرگرفتن تجربه کشورهای موفق، مشخص می‌شود که رشد سلامت دیجیتال علاوه بر پیامدهای اقتصادی، به ارتقای سطح پژوهش، افزایش توان شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و ورود ایران به بازارهای منطقه‌‌‌ای منجر می‌شود. 

در حالی که دولت رویکردی محدودکننده اتخاذ کرده، تجربه کشورهای توسعه‌‌‌یافته تمایزی آشکار را نشان می‌دهد. در آمریکا، آلمان، انگلستان و حتی برخی کشورهای همسایه، فروش داروهای بدون نسخه (OTC)  و برخی داروهای نسخه‌‌‌ای در چارچوب مجوزدار، با الزام نظارت و شفافیت، مجاز است. این نظام‌‌‌ها با تعریف سامانه‌‌‌های جامع ردیابی دارو، احراز هویت پیک‌‌‌های دارویی و تعیین مسوولیت حقوقی هریک از بازیگران، تلاش کرده‌‌‌اند همزمان سلامت عمومی و تسهیل دسترسی را تضمین کنند. به‌‌‌عنوان‌‌‌مثال، در آلمان و بریتانیا فروش آنلاین صرفا شامل داروخانه‌‌‌های مجاز است و سامانه ثبت نسخه الکترونیک توسط دولت‌‌‌ها و بیمه‌‌‌ها پشتیبانی شده و اتفاقا امکان رهگیری، پایش و جلوگیری از تخلف را افزایش داده‌‌‌اند. 

نارسایی ساختار حقوقی-نظارتی و زیرساختی یکی از موانع بنیادین توسعه فروش آنلاین دارو در ایران است. در حال حاضر، نبود یکپارچگی در سامانه نسخه‌‌‌نویسی الکترونیک، فقدان تعیین دقیق مسوولیت‌‌‌های حقوقی پلتفرم‌‌‌ها و عدم‌ضمانت اجرایی روشن برای مقررات، مهم‌ترین خلأهای موجود است. همین نقاط ضعف باعث شده سیاستگذار، به‌‌‌جای حرکت تدریجی به سمت تنظیم‌‌‌گری هوشمند، ساده‌‌‌ترین راه یعنی ممنوعیت کامل را برگزیند. این رویکرد نه‌‌‌تنها موجب ادامه چالش‌‌‌های سنتی می‌شود، بلکه فرصت نظارت موثر و رسمی بر بازار داروهای آنلاین را از بین می‌‌‌برد و بستر لازم برای شکل‌‌‌گیری و گسترش بازارهای غیررسمی و بی‌‌‌ضابطه را فراهم می‌کند.  مساله اساسی اینجاست که نوآوری و تامین امنیت در حوزه سلامت، الزاما در مقابل هم قرار نمی‌‌‌گیرند. پیشبرد همزمان این دو هدف، مستلزم سیاستگذاری هوشمند، تدوین مقررات میان‌‌‌بخشی و به‌‌‌کارگیری فناوری‌‌‌های نوین در زنجیره تامین و نظارت است.

تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که می‌توان با تعریف معیارهای دقیق، بازار سلامت را توسعه داد و ضمن مدیریت ریسک‌‌‌های امنیتی، از کارآیی و نوآوری هم بهره‌‌‌مند شد. در شرایط فعلی و باتوجه‌‌‌به مطالب فوق، چشم‌‌‌انداز آینده سیاستگذاری فروش دارو در ایران مبهم و چندپاره است. اگرچه برخی نشانه‌‌‌ها از تجدیدنظر احتمالی و تشکیل کارگروه مشترک میان وزارتخانه‌‌‌ها، سازمان نظام‌‌‌پزشکی و انجمن‌‌‌های استارت‌آپی حکایت دارد، اما هنوز نشانه‌‌‌‌‌‌ای از اجماع یا تحول بنیادین دیده نمی‌شود. ازاین‌‌‌رو، اصلاح نهادی و مقرراتی، تقویت زیرساخت‌‌‌های فنی و همچنین توجه به منافع و حقوق مصرف‌کننده، باید به اولویت سیاستگذاران تبدیل شود.

در نهایت، مناقشه فروش آنلاین دارو، نمادی از مواجهه نظام سلامت ایران با موج دیجیتالی‌‌‌شدن است.‌گذار ایمن و موفق از این مرحله، تنها با پذیرش واقعیت‌‌‌های جدید، توجه به مصالح اجتماعی و اقتصادی و تدوین مقررات هوشمند و متوازن میسر خواهد شد. 

* تحلیلگر کسب و کار