«دنیایاقتصاد» روند توسعه صنعت پتروشیمی در عمان را بررسی کرد
بازیگر جدید در میان غولها
با این حال، با پیگیری یک سیاست دیرینه مشوق سرمایه‌گذاری، این کشور موفق شده است که با به‌‌‌کارگیری به‌‌‌روز‌‌‌ترین فناوری‌‌‌ها، نه تنها روند کاهش تولید نفت خود را معکوس کند، بلکه به سطوح بی‌‌‌سابقه‌‌‌ای در تولید دست یابد و از منابع نامتعارف محبوس در برخی از پیچیده‌‌‌ترین و عمیق‌‌‌ترین لایه‌‌‌های زمین‌‌‌شناسی شناخته‌‌‌شده بهره‌‌‌برداری کند.
عمان، با موقعیت استراتژیک در جنوب شرقی شبه‌‌‌جزیره عربستان، برای دهه‌‌‌ها به منابع هیدروکربنی خود، به‌ویژه نفت و گاز، متکی بوده است. با این حال، دولت عمان با درک لزوم تنوع‌‌‌بخشی اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفت خام، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در صنعت پتروشیمی انجام داده است. این صنعت، با تبدیل نفت و گاز طبیعی به محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند پلاستیک‌ها، کودها و سایر مواد شیمیایی، نقش محوری در استراتژی توسعه اقتصادی بلندمدت عمان ایفا می‌کند.
افق ۲۰۴۰ عمان
توسعه صنعت پتروشیمی در عمان نه تنها به دنبال افزایش درآمدهای صادراتی و خلق ارزش افزوده از منابع طبیعی این کشور است، بلکه به ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی فراوان برای شهروندان عمانی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز کمک شایانی کرده است. این تحول، بخشی از چشم‌‌‌انداز ۲۰۴۰ عمان است که هدف آن ایجاد یک اقتصاد پایدار، متنوع و دانش‌‌‌محور است. در نتیجه، صنعت پتروشیمی به عنوان یک ستون اصلی در تحقق این چشم‌‌‌انداز و تضمین آینده‌‌‌ای روشن‌‌‌تر برای عمان شناخته می‌شود.
محصولات پتروشیمی عمان که بخش عمده‌‌‌ای از سبد صادراتی این کشور را تشکیل می‌دهد شامل، پتاسیم کلرید (Potassium Chloride)، ماده‌‌‌ای حیاتی در کشاورزی، به طور گسترده‌‌‌ای به عنوان کود برای افزایش چشمگیر عملکرد محصولات زراعی استفاده می‌شود. آهک دولومیت (Dolomite Lime) نیز به عنوان یک بهبوددهنده خاک عمل کرده و به خنثی‌‌‌سازی اسیدیته خاک و بهبود رشد محصول کمک می‌کند؛ این ماده برای حفظ سلامت طولانی‌‌‌مدت خاک ضروری و در کشاورزی بی‌‌‌بدیل است. سدیم کلرید (Sodium Chloride)، فراتر از کاربرد خانگی‌‌‌اش به عنوان نمک خوراکی، محصولی پتروشیمیایی و چندمنظوره است که در سنتز شیمیایی، تصفیه آب و کاربردهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، سدیم کربنات (Sodium Carbonate)، که به نام خاکستر سودا نیز شناخته می‌شود، برای تولید شیشه حیاتی است و در محصولات پاک‌‌‌کننده نیز به کار می‌رود، که همین امر آن را به یکی از محصولات پتروشیمیایی صادراتی بسیار پرطرفدار عمان تبدیل کرده است.
آمار صادرات عمان
در سال ۲۰۲۳، عمان در مجموع ۶۹.۶ میلیارد دلار صادرات داشت و به چهل و هشتمین صادرکننده بزرگ جهان تبدیل شد. طی ۵سال، صادرات عمان ۲۲.۸ میلیارد دلار افزایش یافته است؛ به طوری که از ۴۶.۸میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ به ۶۹.۶میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده است. عمده‌‌‌ترین اقلام صادراتی اخیر شامل نفت خام (۲۹.۳ میلیارد دلار)، فرآورده‌‌‌های نفتی پالایش‌‌‌شده (۸.۷۱ میلیارد دلار)، گاز نفتی (۶.۵۲ میلیارد دلار)، آهن نیمه‌‌‌ساخته (۳.۳۱ میلیارد دلار) و کودهای نیتروژنی (۲.۶۱ میلیارد دلار) بوده است. اصلی‌‌‌ترین مقاصد صادراتی عمان نیز به ترتیب شامل چین (۳۰ میلیارد دلار)، هند (۴.۳۵ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۳.۶۹میلیارد دلار)، عربستان سعودی (۳.۳۶میلیارد دلار) و آفریقای جنوبی (۲.۵۶ میلیارد دلار) می‌‌‌شوند. این آمار نشان‌‌‌دهنده رشد قابل‌توجه عمان در بازارهای جهانی و نقش کلیدی منابع هیدروکربنی و صنایع مرتبط در اقتصاد صادرات‌‌‌محور این کشور است.
پروژههای پالایشگاهی عمان
عمان در حال حاضر با پروژههای پالایشگاهی و پتروشیمیایی نظیر پروژه تکمیل‌‌‌شده بهبود پالایشگاه صحار و پالایشگاه ۸ میلیارد دلاری OQ در دقم (که یک سرمایه‌گذاری مشترک با کویت است و با ظرفیت ۲۳۰هزار بشکه در روز، بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری صنعتی کشور محسوب می‌شود) به سمت تولید و فرآوری با ارزش افزوده بالاتر حرکت می‌کند. همچنین، برنامه‌‌‌ریزی برای پروژه مجتمع پتروشیمی ۱۰میلیارد دلاری دقم نیز در حال انجام است.
تصمیم برای چرخش به سمت صنایع پاییندستی، یک گام استراتژیک حیاتی بود که نشان‌‌‌دهنده چشم‌‌‌اندازی بلندمدت برای تنوع‌‌‌بخشیدن به اقتصاد و به حداکثر رساندن ارزش حاصل از منابع هیدروکربنی آن بوده است. برخلاف بسیاری از همسایگان خود در خاورمیانه که از ذخایر وسیع نفت و گاز برخوردارند، عمان از همان ابتدا دریافت که منابع نسبتا کمترش نیازمند رویکردی پیچیده‌‌‌تر در مدیریت منابع است. این تصمیم با چند ضرورت مرتبط به هم گرفته شد: تنوع‌‌‌بخشی اقتصادی، که هدف اصلی آن کاهش وابستگی شدید اقتصاد به صادرات نفت خام و گاز بود، چرا که این صادرات در برابر نوسانات قیمت بازار جهانی آسیب‌‌‌پذیرند؛ با فرآوری این مواد خام به محصولات پتروشیمی با ارزش بالاتر، عمان قصد داشت جریان‌‌‌های درآمدی جدیدی ایجاد کرده و پایه اقتصادی مقاوم‌‌‌تری بسازد که این امر با برنامه‌‌‌های توسعه ملی گسترده‌‌‌تر، از جمله چشم‌‌‌انداز ۲۰۲۰ و بعدها چشم‌‌‌انداز ۲۰۴۰، همسو بوده است.
صنایع پاییندستی
ارزش‌‌‌افزایی یکی از دلایل اصلی سرمایه‌گذاری عمان در صنایع پاییندستی بود؛ چرا که صادرات صرف نفت خام و گاز طبیعی به معنای از دست دادن درآمدهای بالقوه چشمگیر بود و سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌‌‌ها و کارخانه‌‌‌های پتروشیمی به عمان اجازه داد تا سهم بیشتری از زنجیره ارزش را به خود اختصاص دهد و با تبدیل نفت خام به فرآورده‌‌‌های پالایش‌‌‌شده (مانند بنزین و دیزل) و گاز طبیعی به مشتقات پتروشیمی (همچون پلاستیک و کود)، ارزش صادراتی هر بشکه نفت را به طور چشمگیری افزایش دهد.
همچنین، این رویکرد به ایجاد شغل و توسعه سرمایه انسانی نیز کمک کرده است؛ زیرا بخش پاییندستی ذاتا نیازمند نیروی کار بیشتر و مهارت‌‌‌های بالاتری نسبت به استخراج بالادستی است و توسعه این صنعت فرصت‌‌‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم متعددی برای شهروندان عمانی فراهم می‌آورد و به پرورش نیروی کار ماهر و توسعه اجتماعی کشور منجر می‌شود.
از سوی دیگر، صنایع پاییندستی به عنوان کاتالیزوری برای رشد صنعتی بیشتر عمل می‌کنند و در دسترس بودن سوخت‌‌‌ها، مواد شیمیایی و پلیمرهای تولید داخل می‌تواند رشد صنایع جانبی (مانند تولید پلاستیک، بسته‌‌‌بندی و قطعات خودرو) را تحریک کرده و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را به این بخش‌‌‌ها جذب کند. گام‌‌‌های بنیادین در مسیر توسعه صنایع پاییندستی عمان با تاسیس اولین پالایشگاه‌‌‌های این کشور آغاز شد. پالایشگاه مینا الفحل در مسقط که در سال ۱۹۸۲ تاسیس شده است، به عنوان اولین پالایشگاه نفتی عمان شناخته می‌شود. هدف اصلی آن در ابتدا تامین نیاز داخلی سلطان‌‌‌نشین به فرآورده‌‌‌های نفتی پالایش‌‌‌شده مانند بنزین، دیزل و سوخت جت بوده است.
ادغام و استفاده از صرفه‌های مقیاس
جهت‌‌‌گیری استراتژیک و پروژههای اولیه توسط تاسیس و تکامل نهادهای ملی کلیدی مسوول مدیریت و توسعه این دارایی‌‌‌های حیاتی پشتیبانی می‌‌‌شد. شرکت پالایشگاه‌‌‌ها و صنایع پتروشیمی عمان (ORPIC) نقشی محوری در مسیر پتروشیمی عمان ایفا کرد. این شرکت با ادغام چند شرکت دولتی فرآوری نفت و گاز، از جمله شرکت پالایشگاه و پتروشیمی عمان (ORPC) و پلی‌‌‌پروپیلن عمان (OPP)، تشکیل شد که یک گام استراتژیک برای ایجاد یک نهاد ملی یکپارچه‌‌‌تر و کارآمدتر در بخش پاییندستی بود. شرکت پالایشگاه‌‌‌ها و صنایع پتروشیمی عمان وظیفه داشت تا با پالایش و تولید پتروشیمی، ارزش نفت خام و گاز طبیعی عمان را به حداکثر برساند و سبد دارایی‌‌‌های آن شامل پالایشگاه مینا الفحل، پالایشگاه صحار و کارخانه‌‌‌های مختلف پتروشیمی می‌‌‌شد.
در یک گام استراتژیک مهم‌تر، اخیرا شرکت پالایشگاه‌‌‌ها و صنایع پتروشیمی عمان به همراه سایر نهادهای دولتی نفت و گاز در یک ابرنهاد جدید به نام شرکت جهانی انرژی یکپارچه عمان (OQ) ادغام شدند. این یکپارچه‌‌‌سازی، که تا پایان سال ۲۰۱۹ تکمیل و تا سال ۲۰۲۰ به طور کامل عملیاتی شد، با هدف ایجاد یک شرکت انرژی جهانی، واحد و یکپارچه صورت گرفت. ماموریت OQ پوشش کل زنجیره ارزش هیدروکربنی، از اکتشاف و تولید تا پالایش، پتروشیمی، بازاریابی و توزیع است، که برای افزایش کارآیی عملیاتی، بهینه‌‌‌سازی سرمایه‌گذاری‌‌‌ها و تقویت رقابت‌‌‌پذیری عمان در بازار جهانی انرژی طراحی شده است.
چالشهای صنعت پتروشیمی در عمان
صنعت پتروشیمی عمان، با وجود رشد استراتژیک خود، با چالشهای مهم متعددی روبه رو است که مدیریت فعالانه و استراتژی‌‌‌های انطباقی را ضروری می‌‌‌سازد. این موانع ملاحظات حیاتی برای توسعه پایدار و رقابت‌‌‌پذیری جهانی آن هستند. یکی از چالشهای اصلی، نوسانات بازار جهانی است. صنعت پتروشیمی ذاتا به قیمت‌های نفت خام و گاز طبیعی گره خورده است که به دلیل رویدادهای ژئوپلیتیک، پویایی عرضه و تقاضا و چرخه‌‌‌های اقتصادی، در معرض نوسانات قابل‌توجهی قرار دارند.
این بی‌‌‌ثباتی مستقیما بر هزینه خوراک و قیمت فروش محصولات پالایش‌‌‌شده و پتروشیمی تاثیر می‌‌‌گذارد و پیش‌بینی درآمد و سودآوری را ناپایدار می‌‌‌سازد. در مرحله دوم، عمان با رقابت منطقه‌‌‌ای شدید مواجه است. خاورمیانه یک صحنه بسیار رقابتی برای پتروشیمی‌‌‌هاست، با قدرت‌‌‌های منطقه‌‌‌ای که دارای مقیاس‌‌‌های تولید بزرگ‌تر، اغلب هزینه‌‌‌های تولید پایین‌‌‌تر و سهم بازار تثبیت‌‌‌شده‌‌‌ای هستند. این فشار رقابتی ایجاب می‌کند که صنعت عمان کارآیی بالای خود را حفظ کرده و بازارهای خاص یا محصولات تخصصی را برای تمایز خود دنبال کند. سومین چالش، سرعت بالای تکامل فناوری است. ماندن در خط مقدم نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجه و مستمر در تحقیق و توسعه، فناوری‌‌‌های پیشرفته فرآوری و اتوماسیون برای افزایش کارآیی، کاهش هزینه‌‌‌ها و توسعه محصولات جدید و با ارزش بالاتر است.
تنوع اقتصادی
در مجموع، صنعت پتروشیمی عمان، که از یک تصمیم استراتژیک برای تنوع‌‌‌بخشی اقتصادی و حداکثرسازی ارزش منابع هیدروکربنی خود متولد شده است، مسیری پربار از رشد و تحول را پیموده است. این صنعت، با تکیه بر پروژههای پیشگامانه‌‌‌ای نظیر پالایشگاه مینا الفحل و یکپارچگی نهادهای قدرتمندی چون OQ، نه تنها به طور چشمگیری به افزایش ارزش افزوده از منابع طبیعی کشور کمک کرده، بلکه نقش حیاتی در ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی، توسعه زیرساخت‌‌‌ها و تقویت کلی اقتصاد ملی ایفا کرده است. با وجود چالشهای گریزناپذیری همچون نوسانات بازار جهانی، رقابت شدید منطقه‌‌‌ای، لزوم همگام‌‌‌سازی با تحولات فناوری و ضرورت فزاینده رعایت اصول پایداری زیست‌‌‌محیطی، تعهد قاطع عمان به نوآوری و توسعه پایدار، این صنعت را در موقعیت بسیار خوبی برای آینده قرار می‌دهد.
