پاهای نوآوری در زنجیر!
اقتصاد شرکت‌های نوآور نمی چرخد
باوجوداین، ایران در حوزه‌های خاصی مانند فناوری‌های نانو، بیوتکنولوژی و صنایع دفاعی پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. طبق داده‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بیش از ۷۰ دانشگاه و پژوهشگاه در ایران فعال هستند و سالانه بیش از ۵۰ هزار پایان‌نامه و مقاله علمی منتشر می‌شود.
اما مشکل اصلی در تبدیل این دانش به نوآوری‌های کاربردی و تجاری‌سازی آن‌هاست. به گفته دکتر محمدرضا عباسی، عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان و کارشناس حوزه فناوری: مشکل اصلی ما در ایران، شکاف بین دانشگاه و صنعت است. بسیاری از تحقیقات دانشگاهی فاقد کاربرد صنعتی هستند و فرآیند حمایت مالی و زیرساخت‌های تجاری‌سازی بسیار ضعیف است.
اصفهان با دارا بودن مراکز علمی نظیر دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه اصفهان، و پژوهشگاه‌های متعدد، یکی از قطب‌های مهم علمی کشور است. همچنین، صنایع سنتی و مدرن این شهر مانند فولاد، کاشی، صنایع غذایی و IT از ظرفیت‌های مهم اقتصادی محسوب می‌شوند.
بر اساس داده‌های پارک علم و فناوری اصفهان، بیش از ۴۷۰ شرکت دانش‌بنیان در این پارک فعال هستند که عمدتاً در حوزه‌های فناوری اطلاعات، مهندسی مواد و صنایع نوین فعالیت می‌کنند. اما بااین‌وجود، سرعت رشد این شرکت‌ها و تبدیل دانش به محصول اقتصادی قابل‌توجه نیست.
یکی از اصلی‌ترین موانع، کمبود سرمایه‌گذاری در بخش نوآوری است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۲، کمتر از ۰.۵ درصد GDP کشور به تحقیق و توسعه اختصاص دارد، درحالی‌که متوسط جهانی حدود ۲.۲ درصد است. این رقم در استان اصفهان نیز به همین شکل پایین است. سرمایه‌گذاران خصوصی به دلیل ریسک بالا و نبود بازار شفاف، رغبت چندانی به سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نوآورانه ندارند.
بسیاری از تحقیقات علمی فاقد جهت‌گیری کاربردی هستند و ارتباط مؤثری بین دانشگاه‌ها و صنایع برقرار نیست. این شکاف مانع تبدیل دانش به محصولات و خدمات قابل‌رقابت در بازار می‌شود.
نسترن حسینی، مدیر یکی از استارت‌آپ‌های فعال در حوزه فناوری پزشکی در اصفهان:
"ما با مشکلات زیادی ازجمله کمبود سرمایه‌گذاری اولیه، سختی در جذب نیروی متخصص و ضعف در حمایت‌های دولتی مواجه هستیم. بسیاری از طرح‌ها به دلیل مسائل مالی و بوروکراسی‌های پیچیده متوقف می‌شوند"
اقتصاد نوآوری در ایران بیشتر به یک شعار تبدیل‌شده تا یک سیاست عملیاتی. متاسفانه، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های توسعه اقتصادی عمدتاً بر بخش‌های سنتی و صنایع بزرگ متمرکز است و توجه کافی به زیست‌بوم نوآوری و شرکت‌های دانش‌بنیان نشده است.
از سوی دیگر، عدم شفافیت در تخصیص منابع مالی و نبود نظام منسجم حمایت از نوآوری، باعث شده است بسیاری از استعدادها و پروژه‌ها به دلایل مالی و مدیریتی شکست بخورند. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۴۰۲، بیش از ۶۰ درصد طرح‌های نوآورانه شکست می‌خورند و این رقم در استان‌هایی مانند اصفهان به دلیل ضعف زیرساخت‌ها بیشتر است.
نبود هماهنگی بین نهادهای مختلف دولتی و خصوصی، و همچنین فقدان سیاست‌های بلندمدت و پایدار در حوزه نوآوری، دیگر نقطه‌ضعف بزرگ اقتصاد نوآوری ایران است. این شرایط به فرار نخبگان و سرمایه‌ها منجر شده و رشد پایدار را با چالش مواجه کرده است.
بوروکراسی پیچیده و فرآیندهای طولانی‌مدت برای دریافت مجوزها، یکی از چالش‌های بزرگ پیش روی شرکت‌های نوآور است. مازیار نوربخش، رییس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران، دراین‌باره اظهار کرده است: "مشکل مجوز، فعالیت شرکت‌ها را فلج می‌گذارد. یک شرکت عادی سخت‌افزاری، مانند شرکتی که من در آن فعالیت می‌کنم، بین ۱۰ تا ۱۲ مجوز باید دریافت کند."
باوجود جمعیت جوان و تحصیل‌کرده در ایران، بسیاری از شرکت‌های نوآور با کمبود نیروی انسانی متخصص مواجه‌اند. این مشکل به‌ویژه در استان‌هایی مانند اصفهان که با مهاجرت نخبگان روبه‌رو هستند، نمود بیشتری دارد. به‌عنوان‌مثال، در سال ۱۴۰۴، بیش از ۵۰ هزار دانشجو از ایران مهاجرت کرده‌اند که این امر نشان‌دهنده بحران جدی در جذب و نگه‌داشت نیروی انسانی متخصص است.
یکی از ارکان اصلی رشد اقتصاد دانش‌بنیان، تجاری‌سازی ایده‌ها و ارزش‌گذاری دارایی‌های فکری است. وحید فولادگر، رییس کمیسیون اقتصاد دانش‌بنیان اتاق بازرگانی اصفهان، دراین‌باره گفته است: "اقتصاد در نوآوری معنا می‌شود و اتاق بازرگانی، در این دوره، یکی از ارکان خود را اقتصاد دانش‌بنیان قرار داده است." بااین‌حال، هنوز بسیاری از ایده‌ها و اختراع ها در مرحله پژوهش باقی می‌مانند و به بازار عرضه نمی‌شوند.
اما آیا قرار گرفتن در مسیر درست سخت دشوار است؟ خیر، ایجاد مراکز مشترک تحقیقاتی و توسعه‌ای می‌تواند به ارتباط موثرتر میان این سه نهاد کمک کند،از سوی دیگر تاسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری با مشارکت بخش خصوصی و دولتی می‌تواند به کمک به تامین مالی استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان بیاید، ساده‌سازی فرآیندهای دریافت مجوز و تسهیل در ثبت شرکت‌ها می‌تواند سرعت رشد اکوسیستم نوآوری را افزایش دهد. ایجاد بسترهای مناسب برای تجاری‌سازی و حمایت از مالکیت فکری نیز می‌تواند رشد اقتصادی شرکت‌های دانش‌بنیان را به همراه داشته باشد.
