بررسی آینده فناوری تا ۲۰۳۰ از نگاه دکتر شیرازی ؛ معاون فناوری شرکت رهیاب

دکتر محمدرضا شیرازی دارای مدرک دکترای مهندسی کامپیوتر با گرایش هوش مصنوعی از دانشگاه صنعتی امیرکبیر هستند و بیش از دو دهه سابقه فعالیت در حوزه‌های آموزش، پژوهش، تألیف و ترجمه آثار علمی، مدیریت فناوری اطلاعات (از جمله ITIL، COBIT و ISMS) توسعه فناوری و مدیریت راهبردی در صنعت ICT ایران، تدوین اسناد راهبردی ملی مانند طرح جامع فناوری اطلاعات کشور (تکفا ۲) و برنامه‌های توسعه ارتباطات در برنامه ششم توسعه دارند. ایشان هم‌اکنون به‌عنوان معاون فناوری و کسب‌وکار در  شرکت دانش‌بنیان رهیاب پیام گستران با نام تجاری هوبرنیکس فعالیت می‌کنند. در این مصاحبه، دیدگاه‌های ایشان درباره آینده فناوری تا افق ۲۰۳۰ را مرور می‌کنیم.

ارزیابی کلی شما از آینده فناوری در دهه پیش‌رو چیست؟

پیش‌بینی آینده فناوری دیگر فقط به‌معنای دنبال کردن روندها نیست، بلکه نیازمند درک عمیق از پیوندهای سیستماتیک میان فناوری، انسان و اقتصاد است. در دهه آینده، ما با یک تغییر کیفی روبه‌رو خواهیم بود؛ فناوری نه فقط ابزار، بلکه زیربنای تصمیم‌سازی، تعاملات اجتماعی و ساختار قدرت خواهد بود.

با توجه به تحولات سریع فناوری، چه روندهایی را در دهه پیش رو برای تحول صنایع حیاتی می‌دانید؟

ما در دوره‌ای هستیم که «شتاب» به ویژگی ذاتی نوآوری تبدیل شده است. دیگر موضوع تنها نوآوری نیست، بلکه شتاب در انتشار و تأثیر آن است. اگر بخواهم از منظر تحول‌ساز صحبت کنم، سه ابر-روند برایم برجسته‌اند:

هوش مصنوعی مولد و مدل‌های پایه

صنعتی‌سازی یادگیری ماشین و زیرساخت‌های هوش مصنوعی

تحول اعتماد دیجیتال و اخلاق در فناوری

هر یک از این‌ها نه‌تنها فناوری هستند، بلکه پارادایم‌هایی‌اند که ساختار تصمیم‌گیری، بهره‌وری و خلق ارزش را متحول می‌کنند.

اجازه دهید با GenAI آغاز کنیم؛ آینده هوش مصنوعی را چگونه می‌بینید؟

ما از مرحله ابزارسازی گذشته‌ایم، GenAI به یک متاورس شناختی تبدیل شده است که می‌تواند زبان، دانش، تحلیل و استدلال را در یک قالب منسجم ارائه دهد. یعنی یک محیط مجازی چندوجهی که می‌تواند درک کند، یاد بگیرد، استدلال کند و به‌شکل سفارشی، متناسب با فرد و زمینه واکنش نشان دهد. که تا چند سال آینده در لایه‌های استراتژیک سازمان‌ها جا خواهد گرفت؛ از طراحی مدل‌های کسب‌وکار گرفته تا شبیه‌سازی تصمیمات پیچیده.

اما نکته مهم‌تر آن است که آینده GenAI در هم‌زیستی با انسان تعریف می‌شود. من از اصطلاح "Intelligence as a Teammate" استفاده می‌کنم؛ یعنی هوش مصنوعی نه جایگزین انسان، بلکه همکار شناختی اوست.

به موضوع صنعتی‌سازی هوش مصنوعی اشاره کردید؛ لطفاً بیشتر توضیح دهید.

مدل‌های هوش مصنوعی زمانی کاربردی می‌شوند که در مقیاس، امنیت و کارایی اقتصادی قابل استقرار باشند. در اینجا مفاهیمی مثل MLOps (Machine Learning Operations)، AIOps (AI for IT Operations)، و اخیراً ModelOps و DataOps اهمیت می‌یابند.

صنعتی‌سازی یعنی:

جداسازی چرخه ساخت مدل از چرخه استقرار آن؛

استفاده از زیرساخت‌های ابری و بومی‌سازی مدل‌ها؛

نظارت پیوسته بر عملکرد مدل‌ها و کاهش سوگیری در تصمیم‌گیری؛

و در نهایت، ارائه هوش مصنوعی به‌عنوان یک سرویس پایدار، مثل یک خدمت زیرساختی.

این همان چیزی‌ست که سازمان‌های آینده به آن نیاز دارند. مدل‌هایی که به‌صورت بی‌وقفه یاد می‌گیرند، اصلاح می‌شوند و رشد می‌کنند.

نقش امنیت و اعتماد دیجیتال را چگونه می‌بینید؟

اعتماد، زیرساخت نامرئی آینده است. بدون اعتماد، حتی بهترین الگوریتم‌ها بی‌اثرند. نسل جدید کاربران، چه فردی و چه سازمانی نیاز به شفافیت، قابلیت تبیین، حریم خصوصی داده و کنترل دارند.

سه محور مهم در حوزه امنیت و اعتماد دیجیتال وجود دارد:

حکمرانی هوش مصنوعی

هویت دیجیتال و معماری اعتماد صفر

هوش مصنوعی قابل توضیح

امنیت مبتنی بر اعتماد صفر دقیقاً چه تفاوتی با مدل‌های قبلی دارد؟

در مدل سنتی امنیت، مفهوم "مرز" وجود داشت؛ درون سازمان امن بود و بیرون آن ناامن. اما امروز دیگر مرزی وجود ندارد. در مدل Zero Trust، هر ارتباط، کاربر و هر سرویس داخلی باید به‌صورت پویا احراز هویت شود. این مدل برای دنیایی طراحی شده که در آن دستگاه‌ها، کاربران و حتی الگوریتم‌ها سیال‌اند و هر لحظه مکان، نقش یا سطح دسترسی آن‌ها تغییر می‌کند. این تحول نه‌تنها فنی، بلکه فرهنگی است. سازمان‌ها باید ذهنیت "اطمینان پیش‌فرض" را کنار بگذارند و امنیت را در سطح معماری، نه فقط زیرساخت تعریف کنند.

آیا به فناوری‌های مرزی کوانتوم، بیوتک یا پلتفرم‌های XR نگاهی دارید؟

اگر بخواهیم یک لایه عمیق‌تر به آینده نگاه کنیم، فناوری‌هایی مثل رایانش کوانتومی، همگرایی بیولوژیک-دیجیتال و واقعیت‌های ترکیبی نقش حیاتی دارند. مثلاً در حوزه انرژی، الگوریتم‌های کوانتومی بهینه‌سازی شبکه‌های هوشمند را ممکن می‌سازند. در پزشکی، ما به سمت درمان‌های مولکولی شخصی‌سازی‌شده با کمک هوش مصنوعی و بیوانفورماتیک می‌رویم؛ بطوریکه از حوزه سرگرمی عبور کرده و به ابزاری برای مهارت‌آموزی، طراحی صنعتی، درمان شناختی و حتی مدیریت از راه دور تبدیل شده است.

جایگاه رایانش کوانتومی در این معادله چیست؟ آیا درست است که هنوز به بلوغ تجاری نرسیده؟

کاملاً درست است، اما باید بلوغ را از تاثیر تفکیک کنیم. رایانش کوانتومی هنوز در مراحل اولیه است. الگوریتم‌هایی که برای کوانتوم توسعه داده می‌شوند، حتی بر معماری رایانه‌های کلاسیک هم اثرگذارند. در حوزه‌هایی مثل رمزنگاری، شبیه‌سازی مولکولی، بهینه‌سازی شبکه‌های لجستیکی یا مالی، رایانش کوانتومی بازی را از اساس عوض خواهد کرد.

آینده فناوری‌های سبز را چطور می‌بینید؟

 ما وارد عصر فناوری مسئولانه شده‌ایم. دیگر فقط "نوآوری" کافی نیست، بلکه باید پایدار، کم‌کربن و کارآمد باشد. شرکت‌هایی که از هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی برای پایش دقیق منابع استفاده می‌کنند، در خط مقدم آینده خواهند بود؛ می‌توان مصرف انرژی صنایع سنگین را 20 تا 30 درصد کاهش داد. هم دستاوردی نوآورانه است، هم اقتصادی، و هم زیست‌محیطی. یکی از شرکت های تابعه رهیاب پیام گستران، شرکت اندیشه فرتاک امیرکبیر است که در این مسیر حرکت می کند و راهکارهایی را به منظور مدیریت مصرف انرژی براساس اینترنت اشیاء (IoT) توسعه داده است.

با این همه تحول، نقش انسان چیست؟ آیا ما در مسیر بی‌اثر کردن بشر هستیم؟

برعکس. هرچه فناوری پیشرفته‌تر شود، نیاز به قضاوت انسانی، تفکر استراتژیک و ارزش‌های انسانی بیشتر می‌شود. فناوری فقط ابزار است؛ مسئله این است که چه کسی آن را هدایت می‌کند، چرا و با چه نگاهی؟ آینده از آنِ انسان‌هایی است که می‌توانند بین توانمندی تکنولوژی و نیازهای واقعی جامعه توازن برقرار کنند.

به‌عنوان یک مدیر فناور آینده‌نگر، چه توصیه‌ای برای رهبران کسب‌وکارها دارید؟

دو توصیه کلیدی دارم:

فناوری را به‌عنوان دارایی استراتژیک ببینید، نه فقط ابزار بهره‌وری. ازینرو در تغییرات آینده تاب‌آوری و مزیت رقابتی خواهید داشت.

نسبت به آینده کنجکاو و محتاط باشید؛ هیجان‌زده شدن درباره فناوری کافی نیست. باید ساختارهای حاکمیتی، اخلاقی و داده‌ای مستحکمی ایجاد کرد تا این فناوری‌ها به فرصت بدل شوند.

واکنش شرکت دانش بنیان رهاب در جهت راهبردهای تطبیقی با تحولات فناوری چیست؟

با توجه به روندهای فناورانه‌ای که در گزارش های راهبردی موسسات معتبری مانند مک کینزی به آنها اشاره شده است،  شرکت رهیاب، تحولات فناورانه را نه‌تنها به‌عنوان یک روند، بلکه به‌عنوان یک ضرورت استراتژیک بقا و رشد در نظر گرفته است. ما باور داریم که برای باقی ماندن در فضای رقابتی، باید نه‌فقط با فناوری همگام شد، بلکه فعالانه آن را به بخشی از مدل کسب‌وکار و DNA سازمان تبدیل کرد. ما با ترکیب تخصص فنی، شناختی و تجربه زیرساختی، به دنبال خلق ارزش جدید در اکوسیستم فناوری های دیجیتال هستیم.