غول برق‏‌آبی در دل کوهستان

سد بای‌‌هتان روی رودخانه جینشا (Jinsha River)، که یکی از شاخه‌‌های اصلی رودخانه بزرگ یانگ‌‌تسه محسوب می‌شود، ساخته شده است. این رودخانه از مناطق کوهستانی استان‌‌های سیچوآن (Sichuan) و یون‌‌نان (Yunnan) عبور می‌کند؛ درست همان‌جا که سد بای‌‌هتان در مرز این دو استان بنا شده است. این ناحیه با توپوگرافی پیچیده و شیب‌‌های تند، یکی از معدود مناطق دنیاست که امکان ایجاد سدهای عظیم با اختلاف ارتفاع زیاد و جریان آب متمرکز را فراهم می‌کند.

سد بای‌‌هتان با ارتفاعی بیش از ۲۸۹ متر و طول تاج ۷۰۰ متر، دومین سد بزرگ جهان از نظر ظرفیت تولید برق است، درست پس از سد سه‌‌دره (Three Gorges Dam) که آن هم در چین واقع شده است. این سد به ۱۶ توربین برق‌‌آبی با ظرفیت هرکدام ۱۰۰۰ مگاوات مجهز است که در مجموع، ظرفیتی برابر با ۱۶۰۰۰ مگاوات (۱۶ گیگاوات) را فراهم می‌کند. اگر بخواهیم به یک شهود نسبی در این خصوص دست پیدا کنیم، می‌توانیم این ظرفیت را با مصرف برق یک شهر توضیح دهیم؛ شهری مثل تهران، که این روزها با ناترازی جدی برق مواجه است. میانگین مصرف برق تهران در تابستان (اوج مصرف) بین ۵ تا ۶‌هزار مگاوات در ساعت اوج مصرف است. یعنی در طول شبانه‌‌روز چیزی نزدیک به ۱۰۰ تا ۱۲۰ گیگاوات ساعت (GWh) برق مصرف می‌شود. اگر نیروگاه بای‌هتان با ظرفیت کامل ۱۶۰۰۰ مگاوات به طور پیوسته کار کند، در هر ساعت ۱۶۰۰۰ مگاوات و در طول شبانه‌روز نزدیک به ۳۸۴ گیگاوات ساعت (GWh) برق تولید می‌کند؛ چیزی بیش‌‌ از ۳ برابر حداکثر مصرف تهران. به عبارت دیگر اگر باتری وجود داشته باشد که بتواند تولید برق یک روز نیروگاه بای‌‌هتان را ذخیره کند، آن باتری می‌تواند برای ۳ روز برق تهران را تامین کند.

از طرفی در حالت حداکثری، این نیروگاه می‌تواند سالانه تا ۶۲.۴تراوات‌‌ساعت (TWh) برق تولید کند. این میزان برق برای تامین انرژی بیش از ۵۰ میلیون نفر در سال کافی است. با ساخت این سد، دریاچه‌‌ مصنوعی بزرگ (با حجم ذخیره آب ۲۰.۶ میلیارد مکعب و مساحت ۶۲۵ کیلومترمربع) و طویل پشت آن شکل گرفته که طولی نزدیک به ۱۹۵ کیلومتر ( از محل سد در استان سیچوآن تا مناطق بالا دست در یون‌‌نان) دارد. مسیر پر پیچ و خم رودخانه باعث می‌شود این طول در امتداد جریان آب اندازه‌‌گیری شود. عرض در برخی نقاط باریک‌‌تر و در برخی نقاط پهن‌‌تر است اما به طور میانگین این دریاچه بین ۱.۵ تا ۲ کیلومتر عرض دارد. قابل‌توجه آن است که این دریاچه ضمن ذخیره‌‌سازی آب برای تولید برق، نقش مهمی در کنترل سیلاب‌‌ها، آبیاری مناطق پایین‌‌دست و مدیریت منابع آبی ایفا می‌کند. این دریاچه همچنین بر زندگی هزاران نفر از ساکنان محلی تاثیر گذاشته، که بسیاری از آنها به دلیل آب‌‌گیری سد ناچار به جابه‌‌جایی شده‌‌اند.

تامین مالی و نهادهای درگیر

یکی از مهم‌ترین جنبه‌‌های این پروژه، تامین مالی عظیم و پیچیده‌ آن است. بودجه‌ ساخت سد بای‌‌هتان حدود ۳۴ میلیارد دلار آمریکا برآورد شده است. این پروژه به طور کامل توسط منابع داخلی چین تامین مالی شده و در آن از مدل سرمایه‌گذاری دولتی استفاده شده است. مسوول اصلی ساخت و توسعه پروژه، شرکت دولتیChina Three Gorges Corporation (CTG است؛ همان شرکتی که پیش‌تر سد سه‌‌دره را نیز ساخته است. این شرکت تحت نظارت مستقیم دولت مرکزی چین فعالیت می‌کند و یکی از بزرگ‌ترین بازیگران صنعت انرژی ‌برق‌‌آبی جهان محسوب می‌شود. تامین مالی پروژه از طریق ترکیبی از وام‌‌های داخلی، از بانک‌های بزرگ دولتی چین (نظیر بانک توسعه چین)، بودجه مستقیم دولت مرکزی و سود سرمایه‌گذاری پروژه‌‌های پیشین CTG صورت گرفته است. این مدل تامین مالی نه تنها وابستگی به سرمایه‌گذاران خارجی را حذف کرده، بلکه توانسته پروژه را به‌‌صورت کاملا بومی و در چارچوب سیاست‌‌های کلان انرژی چین پیش ببرد. اگرچه سد بای‌‌هتان دستاوردی عظیم در مهندسی و توسعه زیرساختی به‌‌شمار می‌‌آید، اما بی‌‌تاثیر از نقدهای زیست‌‌محیطی نبوده است. ساخت سد موجب تغییرات عمده‌‌ای در اکوسیستم رودخانه و مهاجرت گونه‌‌های آبزی، همچنین تخلیه ده‌‌ها روستا و جابه‌‌جایی ده‌‌ها‌هزار نفر شده است. با این‌‌حال دولت چین این پروژه را گامی مهم در مسیر‌گذار به انرژی‌‌های کم‌‌کربن و کاهش وابستگی به زغال‌‌سنگ می‌‌داند.

جمع‌‌بندی

سد بای‌‌هتان فقط یک پروژه مهندسی نیست؛ بلکه بخشی از استراتژی عظیم چین برای مدیریت منابع آب، توسعه مناطق محروم و افزایش سهم انرژی‌‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی ملی است. با ترکیبی از ظرفیت فوق‌‌العاده تولید برق، سرمایه‌گذاری بومی عظیم و فناوری پیشرفته، بای‌‌هتان خود را به‌‌ عنوان یکی از ستون‌‌های اصلی آینده‌ انرژی آسیا معرفی کرده است.

*دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد انرژی دانشگاه تهران