«آزمایشگاه جامع مدیریت»، پاسخ به شکاف دیرینه بین آموزش آکادمیک و نیازهای جامعه
پلی میان نظریه و عمل در چالش‌‌‌های مدیریتی
مشکل اصلی نظام‌‌‌های سیاستگذاری کنونی، فقدان ابزارهای مبتنی بر شواهد برای پیش‌بینی پیامد سیاست‌‌‌ها پیش از اجراست. رویکردهای سنتی متکی بر داده‌‌‌های گذشته، مدل‌‌‌های نظری غیرقابل آزمون و تجربیات پراکنده، غالبا به پیامدهای ناخواسته‌‌‌ای مانند تخصیص نادرست منابع، مقاومت ذی‌نفعان و شکست در تحقق اهداف پایدار منجر می‌‌‌شوند. این کاستی‌‌‌ها در حوزه‌‌‌های حساسی مانند سیاست‌‌‌های مالی و اصلاحات حکمرانی، هزینه‌‌‌های اقتصادی و اجتماعی سنگینی ایجاد می‌کنند.
آزمایشگاه‌‌‌های مدیریت، پاسخی عملی به شکاف دیرینه بین آموزش آکادمیک و نیازهای جامعه هستند. این مراکز با تلفیق داده‌‌‌های کمی و کیفی، ابزارهای دیجیتال پیشرفته و فضای آزمایشگاهی تخصصی، امکان بررسی پویای چالش‌‌‌های مدیریتی در شرایط واقعی را فراهم کرده و فاصله دانشجویان با تحولات جامعه را کاهش می‌دهند. دانشگاه‌‌‌های برجسته‌‌‌ای مانند ام‌آی‌تی و امپریال کالج لندن، چنین آزمایشگاه‌‌‌هایی را در حوزه‌‌‌های مدیریت و اقتصاد ایجاد کرده‌‌‌اند.
این آزمایشگاه‌‌‌ها در چهار گونه اصلی فعالیت می‌کنند: نوآوری، علوم رفتاری، مالی و جامع (علوم مدیریت). این نوشتار به معرفی و تحلیل کارکردهای آزمایشگاه علوم مدیریت می‌‌‌پردازد. آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت (Management Science Labs) معمولا بر تلفیق تحلیل داده‌‌‌ها، تصمیم‌گیری استراتژیک و کاربردهای عملی در حوزه‌‌‌های مدیریت، سیاستگذاری و نوآوری تمرکز دارند. این آزمایشگاه‌‌‌ها اغلب از ابزارهای پیشرفته (مانند شبیه‌‌‌سازی، داده‌‌‌کاوی و نرم‌‌‌افزارهای مدیریتی) در زمینه‌‌‌هایی مانند اقتصاد و توسعه، مدیریت منابع انسانی و بیوتکنولوژی استفاده می‌کنند. برخی از آنها بر داده‌‌‌محوری و حوزه اجتماعی تمرکز دارند، برخی دیگر به تحقیقات تجربی در حوزه مدیریت و اقتصاد می‌‌‌پردازند.
آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت، فضای پژوهشی، آموزشی و عملیاتی یکپارچه‌‌‌ای هستند که با بهره‌‌‌گیری از تمامی ابزارهای تخصصی مدیریت، اهدافی چون تولید پژوهش‌‌‌های جهانی و ارتقای فناورانه محیط کسبوکار را دنبال می‌کنند. محور فعالیت‌‌‌های آنها تحقیقات میان‌‌‌رشته‌‌‌ای در حوزه‌‌‌های تحلیل کمی، مدل‌سازی، بهینه‌‌‌سازی زنجیره تامین، مهندسی مالی و نوآوری است که به توسعه روش‌های تصمیم‌گیری و هوش تجاری می‌‌‌انجامد. هدف کلیدی این مراکز، خلق مزیت رقابتی از طریق تلفیق داده‌‌‌های سازمانی با مدل‌‌‌های تحلیلی پیشرفته است که چهار دستاورد اساسی دارد: تسهیل تصمیم‌‌‌سازی، امکان‌‌‌پذیری نوآوری مدیریتی، بهبود همزمان برنامه‌‌‌ریزی بلندمدت و عملیات روزمره، و ارائه راهکارهای مبتنی بر شواهد برای چالش‌‌‌های حیاتی کسبوکار.
اهمیت و کارکرد
آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت دارای اهمیت بسیاری در عرصه سیاستگذاری و مدیریت هستند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین موارد اهمیت وجود آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت، به طور مختصر اشاره می‌شود:
آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت ارتباط‌‌‌دهنده نظریه و عمل هستند: این آزمایشگاه‌‌‌ها با شبیه‌‌‌سازی چالش‌‌‌های مدیریتی واقعی، شکاف بین آموزش تئوریک دانشگاه‌‌‌ها و نیاز به تصمیم‌گیری عملی را پر می‌کنند.
مواجهه با پیچیدگی‌‌‌ها و عدم‌قطعیت‌‌‌ها: این مراکز بستری برای تمرین حکمرانی در شرایط عدم‌قطعیت، تضاد منافع و داده‌‌‌های ناقص فراهم می‌کنند.
تربیت مدیران آینده‌‌‌نگر و مساله‌‌‌محور: با آموزش تصمیم‌گیری در بحران‌های چندوجهی، مهارت‌‌‌هایی فراتر از حفظ تئوری‌‌‌ها را توسعه می‌دهند.
در جدول، به کارکردهای اصلی که آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت در عرصه سیاستگذاری و حکمرانی دارند اشاره شده است.
نقش آزمایشگاه‌‌‌ها در جامعه و حکمرانی
آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت باتوجه به کارکردی که دارند می‌توانند تاثیر بسزایی در جامعه و حکمرانی داشته باشند. از مهم‌ترین موارد اثرگذاری آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
افزایش کیفیت حکمرانی: آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت با استفاده از داده‌‌‌ها، تحلیل سیستمی و تصمیم‌‌‌سازی مبتنی بر شبیه‌‌‌سازی می‌توانند سیاست‌‌‌های دقیق و معتبری طراحی و تدوین کنند و از تصمیمات مبتنی بر آزمون و خطا (پرهزینه و نادرست) جلوگیری کنند.
توانمندسازی دولت و بخش عمومی: با اجرای مدل‌‌‌های حکمرانی مبتنی بر داده، دولت‌‌‌ها و نهادها بر تصمیم‌‌‌سازی علمی متمرکز می‌‌‌شوند.
حل مسائل واقعی جامعه: آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت با تعامل میان دانشگاه، دولت و صنعت، زمینه را برای طراحی راهکارهای بدیع و نوآورانه به منظور حل مشکلات اقتصادی و مدیریتی فراهم می‌کنند.
توسعه ظرفیت ملی سیاستگذاری مبتنی بر داده: امروزه در حکمرانی مدرن، تصمیم‌گیری بدون داده و تحلیل سیستمی، معنا و مفهوم موثری ندارد. آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت می‌توانند به عنوان مغز متفکر به سیاستگذاری کمک کنند.
آزمایشگاه‌‌‌های مدیریت فعال در کشور
1-آزمایشگاه تحقیقات کسب و کار دانشگاه تهران: این آزمایشگاه در مهر ماه سال ۱۳۹۶ با همکاری پارک علم و فناوری دانشگاه تهران تاسیس شد. این آزمایشگاه با بهره‌‌‌گیری از امکانات سخت‌‌‌افزاری و نرم‌‌‌افزاری پیشرفته، بستری پژوهشی برای تحلیل رفتار ذی‌نفعان بنگاه‌‌‌های اقتصادی (کارکنان، مشتریان) فراهم کرده است. ماموریت اصلی آن، تولید راهکارهای عملیاتی برای تصمیم‌گیرندگان مدیریتی از طریق پژوهش‌‌‌های میدانی در حوزه‌‌‌های علوم رفتاری همچون تصمیم‌گیری سازمانی، الگوی رفتار مصرف‌کننده، اقتصاد رفتاری و طراحی تجربه کاربری است. این مرکز با ارائه مزایای سه‌‌‌گانه عمل می‌کند: به صاحبان کسب‌وکارها در کاهش خطای تصمیم‌گیری با شناخت عمیق مشتریان کمک می‌کند؛ به پژوهشگران امکان اجرای آزمایش‌‌‌های رفتاری برای حل مسائل سازمانی را می‌دهد؛ و از طریق ثبت‌‌‌نام داوطلبانه، مشارکت عمومی در پیشبرد پژوهش‌‌‌های علمی را تسهیل می‌کند.
2- آزمایشگاه مدیریت شهید چمران دانشگاه جامع امام حسین (ع): آزمایشگاه مدیریت شهید چمران، ظرف حدود دو سال، و در فضایی بالغ بر 450 مترمربع در طبقه چهارم دانشکده مدیریت، در موقعیت مرکزی دانشگاه جامع امام حسین (ع) از سال 1397 راه‌‌‌اندازی شد. این آزمایشگاه در چهار بعد اصلی به شرح زیر طراحی شده است که از این جهت یک آزمایشگاه جامع و مرجع محسوب می‌شود:
تحقیق آزمایشگاهی با تجهیزات هوشمند و علوم شناختی
شبیه‌‌‌سازهای مجازی مدیریتی
مهارت‌‌‌های فردی و تیمی و بازی‌‌‌سازی (Gamification)
موردکاوی‌‌‌های هوشمند
3- آزمایشگاه فناوری و نوآوری دانشگاه صنعتی شریف: این مرکز که از سال ۱۳۹۶ در چهار حوزه تخصصی زیست‌‌‌فناوری، هوافضا، مواد پیشرفته و فناوری شناختی فعال است با اختصاص ۱۴ دفتر مستقل به تیم‌‌‌های استارت‌آپی، چرخه کامل تبدیل ایده به محصول را پشتیبانی می‌کند: از غربالگری اولیه ایده‌‌‌ها و مصاحبه تیم‌‌‌ها، تا دوره‌‌‌های شش‌‌‌ماهه ساخت نمونه اولیه. همچنین با برگزاری کارگاه‌‌‌های تخصصی در زمینه ایده‌‌‌پردازی، بازاریابی و تجاری‌‌‌سازی، بستری آموزشی-پژوهشی برای نوآوران فراهم می‌‌‌سازد.
4- آزمایشگاه ریسک و آزمایشگاه بلاک‌چین دانشگاه خاتم: آزمایشگاه ریسک با سیستم‌های محاسباتی پیشرفته خود، پژوهش‌‌‌های میان‌‌‌رشته‌‌‌ای در شبیه‌‌‌سازی مالی را ممکن ساخته است. آزمایشگاه بلاک‌چین نیز از ابتدای سال ۱۳۹۷ با تمرکز بر پژوهش، بومی‌‌‌سازی و ترویج این فناوری، از مزیت دسترسی به خبرگان فناوری اطلاعات و مالی دانشگاه بهره می‌‌‌برد. هر دو آزمایشگاه با زیرساخت سرورهای فیزیکی/مجازی و رویکرد عمل‌‌‌گرایانه، به‌‌‌طور فعال در مسیر تجاری‌‌‌سازی محصولات حرکت می‌کنند.
نتیجه‌‌‌گیری
آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت با ایفای نقش بی‌‌‌بدیلِ پل ارتباطی میان نظریه و عمل، امروز به راهکاری کلیدی برای عبور از چالش‌‌‌های حکمرانی و توسعه اقتصادی تبدیل شده‌‌‌اند. این مراکز با به‌‌‌کارگیری ابزارهای شبیه‌‌‌سازی پیشرفته، تحلیل داده‌‌‌های زنده و تمرین تصمیم‌گیری در شرایط بحران، می‌توانند سه دستاورد حیاتی داشته باشند:
تبدیل دانش دانشگاهی به راهکارهای عملیاتی برای صنعت و دولت
پیش‌بینی پیامدهای سیاست‌‌‌ها پیش از اجرا و جلوگیری از اتلاف میلیاردی منابع ملی
پرورش نسل جدیدی از مدیران مساله‌‌‌محور که با تکیه بر مهارت‌‌‌های تحلیلی (نه صرف تجربیات تاریخی)، چالش‌‌‌های پیچیده کشور را مدیریت می‌کنند.
بهره‌‌‌گیری از آزمایشگاه‌‌‌های علوم مدیریت در کشور و گسترش این مراکز (ضمن ارتقای کیفیت خروجی و دستاوردهای آنها) می‌تواند موتور محرکه تحول در حکمرانی اقتصادی، صنعتی و مدیریتی ایران باشد.
پیش‌‌‌شرط تحقق این هدف، گذار آزمایشگاه‌‌‌ها از پروژه‌‌‌های دانشگاهی به زیرساخت‌‌‌های ملی است.
محقق‌‌‌سازی این هدف مستلزم سه اقدام راهبردی از سوی دولت است:
1- تامین منابع مالی و قانونی (معافیت مالیاتی برای صنایع همکار، بودجه‌‌‌ریزی پایدار برای توسعه آزمایشگاه‌‌‌ها)
۲- ایجاد پلتفرم تعامل سه‌‌‌جانبه (الزام وزارتخانه‌‌‌ها به مشارکت در پروژه‌‌‌ها، ایجاد بانک داده‌‌‌های ملی یکپارچه)
۳- طراحی مکانیزم‌‌‌های انگیزشی (امتیاز رتبه‌‌‌بندی برای سازمان‌های استفاده‌‌‌کننده، دوره‌‌‌های اجباری مدیریت بحران برای مدیران دولتی).
صنعت نیز باید آزمایشگاه‌‌‌ها را به‌‌‌مثابه «اتاق فکر راهبردی» خود پذیرفته و با سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های مشترک - از بهینه‌‌‌سازی زنجیره تامین تا مدیریت ریسک مالی- مسوولیت حل چالش‌‌‌های عملیاتی را به آنها محول کند. این همگرایی، گذار ایران از حکمرانی آزمون و خطا به مدیریت پیش‌‌‌بینانه مبتنی بر شواهد را ممکن ساخته و تاب‌‌‌آوری ملی در برابر بحران‌ها را تضمین خواهد کرد.
* مدرس دانشگاه
** کارشناس ارشد مدیریت صنعتی
