در روز جهانی تنوع‌زیستی، تعهدی مطرح شد
لزوم گسترش مناطق حفاظت‌شده
شعار امسال روز جهانی تنوع‌زیستی
تنوع‌زیستی، اصل و زیرساخت لازم برای ادامه حیات کره‌زمین و حتی بشر است و با درک تعریف تنوع‌زیستی می‌توانیم به اهمیت حفاظت از تنوع حیات‌وحش و گیاهان و محیط‌زیست آنها پی ببریم. تنوع‌زیستی به ما کمک می‌کند تا بهترین شرایط زندگی برای ما و سایر موجودات را فراهم کنیم. به همین‌دلیل است که روز جهانی تنوع‌زیستی بسیار مهم است.
این روز به ما فرصتی می‌دهد تا به تلاش‌هایی که برای حفاظت از تنوع‌زیستی در جهان انجام می‌شود، توجه کنیم و برای حفظ و افزایش تنوع‌زیستی در جهان، بهترین راهکارها را پیشنهاد کنیم. بدین منظور همایش بزرگداشت روز جهانی تنوع‌زیستی و هشتادمین سالروز تاسیس «هرباریوم» ایران روز دوشنبه، پنجم خردادماه در محل سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برگزار شد.
در این همایش به شعار امسال روز جهانی تنوع‌زیستی با عنوان «همگام با طبیعت و توسعه پایدار»، تاکید و اعلام شد: «اگرچه تا یک قرن پیش، تعادلی طبیعی میان تولید و مصرف برقرار بود، اما با افزایش جمعیت و نیاز روزافزون بشر به غذا، مداخلات انسانی در طبیعت افزایش‌یافت و بهره‌‌‌‌‌برداری از منابع پایه شدت گرفت. در همین راستا، ضرورت تشکیل نهادهایی برای حفاظت از تنوع‌زیستی پدید آمد.»
سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به‌عنوان یکی از نهادهای علمی و تحقیقاتی در این حوزه، از حدود یک قرن پیش با تاسیس موسسه‌ها و پژوهشکده‌هایی مانند موسسه سرم‌سازی رازی، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، موسسه تحقیقات گیاه‌‌‌‌‌پزشکی کشور، موسسه تحقیقات اصلاح بذر و نهال، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و سایر موسسات پایه‌‌‌‌‌ای در مسیر آینده‌نگری و حفاظت از تنوع‌زیستی کشور و منابع ژنتیکی گام برداشته‌است.
ارتباط متقابل کشاورزی و تنوع‌زیستی
کشاورزی از یک‌سو عامل اصلی تغییرات کاربری اراضی و تخریب محیط‌زیست است و از سوی دیگر با افزایش تنوع‌زیستی در کشاورزی، می‌توانیم به بهبود کیفیت محصولات، افزایش عملکرد مزارع و کاهش نیاز به کودهای شیمیایی و سموم آفت‌‌‌‌‌کش، کمک کنیم. همچنین تنوع‌زیستی در کشاورزی به ما کمک می‌کند تا در مقابل بیماری‌ها و آفات، مقاومت بهتری داشته باشیم و از افزایش تولید محصولات موثرتر بهره‌مند شویم.
اما متاسفانه در جهان، تنوع‌زیستی رو به کاهش است. فعالیت‌های انسانی مانند تخریب محیط‌زیست، تغییرات آب‌و‌هوایی، تغییر کاربری اراضی و شکار غیرمجاز باعث کاهش جمعیت گونه‌‌‌‌‌های مختلفی از حیات‌وحش و گیاهان شده‌است. این کاهش در تنوع‌زیستی بهطور مستقیم و غیرمستقیم به انسان‌ها و دیگر موجودات زنده آسیب می‌زند.
دنیای تاریک گونه‌‌‌‌‌ها
برای حفظ تنوع‌زیستی، اولین قدم این است که شناختی کامل از آن داشته باشیم. هنوز بشر نتوانسته شناخت دقیقی از تعداد کل گونه‌‌‌‌‌ها در کره‌زمین داشته‌باشد. گزارش‌های زیادی وجود دارد، یک گزارش در سال2011 برآورد کردکه حدود 11میلیون گونه وجود دارد که حدود 1.5میلیون آنها شناسایی شده‌اند. در گزارش دیگری این ارقام 12 و 2میلیون ثبت‌شده بود، اما دانشگاه آریزونا در سال2017 گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد حدود 2میلیارد گونه روی کره‌زمین وجود دارد، یعنی رقمی بیش از هزار‌برابر آن چیزی که ما تاکنون شناسایی کرده‌‌‌‌‌ایم. البته اختلاف‌نظر در آمار‌ها به دلایل متعددی وجود دارد که جای بحث آن نیست، ولی آنچه مسلم است ما هنوز نمی‌دانیم چند گونه روی کره‌زمین هست و تا شناسایی همه آنها خیلی کار مانده‌است.
با این‌حال پیش از رسیدن به هدف شناسایی کامل لازم است برای حفظ تنوع‌زیستی از منابع طبیعی مراقبت کنیم، همچنین باید از فعالیت‌هایی مانند شکار غیرمجاز، تخریب جنگل‌‌‌‌‌ها و تغییرات کاربری اراضی پرهیز شود. برای حفظ تنوع‌زیستی در کشاورزی، باید از روش‌های پایدار استفاده کنیم. باید به‌کاربرد بهینه اراضی توجه و از روش‌های کشاورزی پایداری مانند کشت مخلوط، کشت تناوبی و کشت علوفه استفاده کنیم. همچنین باید از کودهای آلی و مخلوط آلی استفاده‌کرده و از سموم آفت‌‌‌‌‌کش و کودهای شیمیایی اجتناب کنیم.
خطر انقراض یک‌میلیون گونه
گزارش ماه مه سال 2019 که توسط IPBES(هیات بین‌الدول خدمات تنوع‌زیستی) منتشر شد، حامل خبر هولناکی بود «یک‌میلیون گونه در دهه‌های آینده در حال انقراض هستند.» اگر ما بدانیم که تنوع‌زیستی ارزش‌های اکولوژیک، اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی و زیباشناسانه دارد و اصل و زیرساخت لازم برای ادامه حیات کره‌زمین و حتی بشر است، آنگاه می‌توانیم اهمیت این گزارش را بفهمیم که چه اتفاقی افتاده است. اگر این زیرساخت تنوع‌زیستی آسیب ببیند، قطعا اقتصاد، معیشت، بهداشت و فرهنگ ما و هرآنچه که باعث می‌شود ما در سطح کره‌زمین خوب زندگی کنیم در معرض خطر قرار می‌گیرد. هر موجودی که از بین می‌رود، شاهرگی از این کره‌زمین قطع می‌شود.
شکل گزارش قسمت (A) نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از گونه‌‌‌‌‌های ارزیابی شده در معرض خطر انقراض هستند و روندهای کلی با افزایش شدید میزان انقراض در طول قرن گذشته، رو به وخامت هستند. در فهرست قرمز گونه‌‌‌‌‌های تهدید شده ارائه‌شده توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت(IUCN)، درصد گونه‌‌‌‌‌های در معرض خطر انقراض در گروه‌های تاکسونومیکی که بهطور کامل مورد ارزیابی قرار گرفته‌است. این مطالعه یا از طریق یک روش «نمونه‌‌‌‌‌برداری» مشخص شده‌اند، یا برای تهیه آن زیرمجموعه‌‌‌‌‌های انتخاب شده‌‌‌‌‌ای مورد ارزیابی قرارگرفته‌‌‌‌‌اند.
گروه‌ها بر مبنای بهترین برآورد درصد گونه‌‌‌‌‌های موجودی که به‌عنوان تهدید‌شده درنظرگرفته شده‌اند (و توسط خطوط آبی عمودی نشان‌داده شده‌اند)، مرتب شده‌اند، با فرض اینکه گونه‌‌‌‌‌هایی که اطلاعات ناقصی درباره آنها وجود دارد، به اندازه گونه‌‌‌‌‌هایی که این حالت را ندارند، در معرض تهدید هستند. قسمت(B) شکل انقراض گروه‌های مهره‌‌‌‌‌داران از سال1500 را نشان می‌دهد با این توضیح که نرخ انقراض برای همه گونه‌‌‌‌‌های خزندگان وماهی‌‌‌‌‌ها ارزیابی نشده‌است.
شکل(C) شاخص فهرست قرمز بقای گونه‌‌‌‌‌ها برای گروه‌های تاکسونومیکی را نشان می‌دهد. مقدار 1 معادل تمام گونه‌‌‌‌‌هایی است که به‌عنوان «حداقل نگرانی» طبقه‌‌‌‌‌بندی می‌شوند؛ مقدار صفر معادل تمام گونه‌‌‌‌‌هایی است که به‌عنوان متقرض شده طبقه‌‌‌‌‌بندی می‌شوند. داده‌ها برای تمام قسمت‌‌‌‌‌ها بر گرفته از www.iucnredlist.org هستند. در این گزارش اشاره‌شده که از سال1975 تا زمان حاضر جمعیت دوبرابر، اقتصاد 4برابر، تجارت بیش از 10برابر، آلودگی‌‌‌‌‌های پلاستیکی 10برابر و انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌‌ای 2برابر شده‌است، در مقابل حاصلخیزی خاک بین 20 تا 25درصد کاهش‌یافته‌است.
در حال‌حاضر گروهی در حال تدوین سند اهداف تنوع‌زیستی هستند. در این سند هدف‌گذاری شده که برای جلوگیری از این انقراض باورنکردنی، تا سال2050، به میزان 50درصد کره‌زمین جزء مناطق حفاظت‌شده محسوب شود؛ این در حالی است که مناطق حفاظت‌شده کره خاکی تا سال2020، شامل 17درصد مناطق خشک و 10درصد سواحل بوده‌است. این موضوع حکایت از هدف‌گیری بزرگی دارد چراکه اگر بشر نتواند تغییرات بنیادین در رفتار خود دهد، آینده کره‌زمین با خطر بزرگی روبه‌رو خواهد بود، اما همینکه بشر توانسته با این گزارش وضعیت خود را بررسی کند حاکی از آن است که می‌تواند اقداماتی در این زمینه انجام دهد.
از حدود ۳۵۰هزار گونه گیاهی شناسایی‌‌‌‌‌شده در جهان، فقط ۸۰هزار گونه در کشت و کار تجاری به‌‌‌‌‌کار می‌روند و تنها ۲۰۰ گونه سهم مستقیمی در تامین غذای انسان و دام دارند که این نشان می‌دهد دامنه استفاده بشر از تنوع‌زیستی چقدر محدود شده‌است وتخریب زیستگاه‌‌‌‌‌ها، آلودگی منابع، ورود گونه‌‌‌‌‌های مهاجم، تغییر کاربری اراضی و ساده‌‌‌‌‌سازی اکوسیستم‌های زراعی از جمله خطراتی هستند که تنوع‌زیستی را در معرض تهدید قرارداده‌اند.
* عضو هیات‌علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
