صندوقهای طلا در پساجنگ: مقصد جدید سرمایهگذاران
بازگشت پول به صندوقهای طلا

این در حالی است که در هر سه روز ابتدایی معاملات بازار سرمایه، قیمتها در این بازار با افت قابلتوجهی همراه شده است. بررسی رفتار معاملاتی سرمایهگذاران در روزهای نخست بازگشایی بازار پس از توقفی دو هفتهای، به روشنی نشان میدهد که طلا همچنان پناهگاه نخست سرمایهها در زمان بروز نااطمینانیهای سیستماتیک است.
فرار اولیه،بازگشت پرقدرت
در اولین روز از بازگشایی بازار، پس از وقفه ناشی از درگیری نظامی، وضعیت صندوقهای طلا نیز مشابه کلیت بازار بورس بود و این صندوقها نیز با خروج سرمایه مواجه شدند. بر اساس دادههای منتشرشده، در روز شنبه ۳۳۱ میلیارد تومان از سرمایههای حقیقی از صندوقهای طلا خارج شد. این خروج سرمایه عمدتا ناشی از شوک روانی ناشی از نااطمینانیهای سیاسی و تلاش سرمایهگذاران برای ارزیابی مجدد شرایط بود. اما این رفتار در همان ابتدای هفته متوقف شد و از روز یکشنبه ورق برگشت. در دومین روز معاملاتی هفته، شاهد ورود ۵۶۱ میلیارد تومان سرمایه حقیقی به صندوقهای طلا بودیم. این روند صعودی در روز دوشنبه نیز ادامه یافت و تا لحظه تنظیم این گزارش، خالص ورود پول حقیقی به این صندوقها به رقم ۵۴۴ میلیارد تومان رسید.
چرا طلا در زمان ریسک میدرخشد؟
بازار طلا در اقتصاد ایران همواره نقشی دوگانه ایفا کرده است؛ از یکسو بازاری کالایی و وابسته به قیمت جهانی طلا و نرخ ارز محسوب میشود و از سوی دیگر پناهگاهی روانی برای سرمایهگذارانی است که نسبت به آینده سیاسی، اقتصادی و مالی کشور دچار تردید میشوند. بررسی تاریخی رفتار سرمایهگذاران ایرانی نیز نشان میدهد که در تمامی دورههای افزایش ریسک سیاسی یا تنشهای ژئوپلیتیک، میل به ورود سرمایه به بازار طلا و سکه، افزایش محسوسی داشته است.
این مساله به ویژه در صندوقهای سرمایهگذاری طلا که امکان دسترسی غیرمستقیم، شفاف، آنلاین و سریع به بازار طلا را برای عموم مردم فراهم میکنند، بیشتر نمود پیدا میکند. صندوقهای طلا به دلیل نقدشوندگی بالا، ریسک نسبی پایینتر نسبت به خرید فیزیکی طلا و سکه و همچنین معافیت از برخی هزینههای معاملاتی، جایگزین مناسبی برای خرید سنتی طلا در نظر گرفته میشوند. افزون بر این، برای سرمایهگذارانی که در پی حفظ قدرت خرید در برابر تورم و ریسکهای سیاسی هستند، طلا یکی از معدود گزینههای قابل اتکاست.
دلار، پیشران پنهان بازار طلا
یکی دیگر از عواملی که در جهش تقاضا برای صندوقهای طلا نقش ایفا کرده، روند صعودی نرخ ارز در روزهای اخیر است. در حالی که پیش از وقوع درگیری نظامی اخیر، نرخ دلار در بازار آزاد حول سطوح ۸۰ تا ۸۵هزار تومان نوسان میکرد، در روزهای پس از بازگشایی بازار، قیمت اسکناس آمریکایی به سطوح بالاتر از ۹۰هزار تومان نیز رسید. این رشد ناگهانی نرخ ارز که حاصل ترکیب ریسکهای ژئوپلیتیک و انتظارات تورمی تازه شکلگرفته در میان فعالان بازار است؛ خود به عاملی مضاعف برای تحریک تقاضا در بازار طلا و سکه تبدیل شد. با توجه به همبستگی بالای بین قیمت طلا در بازار ایران و نرخ دلار، افزایش قیمت ارز بهصورت مستقیم منجر به افزایش ارزش خالص دارایی (NAV) واحدهای صندوقهای طلا میشود.
مقصد جدید پولهای سرگردان
در گذشتهای نهچندان دور، در زمان بحرانهای اقتصادی یا امنیتی، سرمایهگذاران خرد ناچار به خرید سکه و نگهداری فیزیکی آن بودند؛ اما امروز با گسترش زیرساختهای بازار سرمایه و توسعه صندوقهای قابل معامله طلا (ETF)، مسیرهای تازهای برای ورود نقدینگی به بازار طلا باز شده است. صندوقهای طلا، امکان خرید و فروش آنلاین و لحظهای واحدهای سرمایهگذاری با پشتوانه سکه و شمش را فراهم کردهاند. رشد چشمگیر ارزش معاملات این صندوقها در روزهای پس از بازگشایی بازار، نشاندهنده اقبال بالای سرمایهگذاران نسبت به ابزارهای نوین سرمایهگذاری در طلاست.
تغییر رفتار سرمایهگذار
بازگشت پول حقیقی به صندوقهای طلا، تنها یک نشانه از تغییر رفتار سرمایهگذاران در برابر ریسکهای اقتصاد ایران است. در واقع، در شرایطی که بازار سهام با ابهامات زیادی از جمله نرخگذاری دستوری، ریسکهای سیاسی و کاهش نقدشوندگی مواجه شده، صندوقهای طلا به عنوان یکی از معدود پناهگاههای امن باقی ماندهاند. این مساله را میتوان در مقایسه بازدهی نیز مشاهده کرد. در حالی که طی روزهای اخیر شاخص کل بورس تهران دستخوش نوسانات منفی و خروج سرمایه سنگین شده است، صندوقهای طلا با رشد ارزش و جذب نقدینگی حقیقی همراه بودهاند. برایند این روند، تقویت سهم طلا در سبد دارایی سرمایهگذاران محافظهکار یا حتی معاملهگران کوتاهمدت بوده است.
طلا همچنان گزینهای مطمئن؟
با توجه به چشمانداز نامشخص از وضعیت مذاکرات سیاسی، تداوم تنشها در منطقه و انتظارات فزاینده از رشد دوباره نرخ ارز، میتوان انتظار داشت که جریان ورود نقدینگی به بازار طلا و بهویژه صندوقهای سرمایهگذاری در طلا، در روزهای آتی نیز ادامه یابد. البته، در صورت بروز نشانههایی از ثبات سیاسی یا کنترل انتظارات تورمی، بخشی از این سرمایه ممکن است مجددا به سمت بازار سهام بازگردد. در عین حال، نباید از یاد برد که صندوقهای طلا نیز خالی از ریسک نیستند. ریسکهای مرتبط با نوسانات نرخ جهانی طلا، افت ناگهانی نرخ ارز و حتی تغییرات سیاستی بانک مرکزی یا سازمان بورس در خصوص بازار مشتقات طلا، همگی میتوانند بر عملکرد این صندوقها اثرگذار باشند. با این حال، در ترازوی ریسک و بازده، صندوقهای طلا همچنان برای سرمایهگذارانی که به دنبال حفظ سرمایه در برابر شوکهای ناگهانی هستند، جایگاه مطلوبی دارند.
بازگشت سرمایهها
بازار طلا بار دیگر در نقش پناهگاه امن سرمایهگذاران ایرانی ظاهر شده است. اعداد و ارقام مربوط به خالص ورود و خروج پول در صندوقهای طلا، این واقعیت را بازتاب میدهند که در زمان بروز ریسکهای سیاسی یا نظامی، واکنش غریزی سرمایهگذاران حرکت به سوی داراییهای امنتر است.
صندوقهای طلا، بهعنوان ابزاری نوین، شفاف و قابل دسترس، این امکان را برای سرمایهگذاران خرد فراهم کردهاند تا بهجای خرید فیزیکی طلا و سکه، از مزایای مالی و عملیاتی سرمایهگذاری غیرمستقیم در بازار طلا بهرهمند شوند. با افزایش احتمالی ریسکها در ماههای آینده و احتمال نوسانات بیشتر نرخ ارز، این صندوقها همچنان میتوانند نقش مهمی در ترکیب دارایی سرمایهگذاران ایفا کنند؛ البته به شرط آنکه سرمایهگذار، نسبت به ریسکهای مختص این ابزار نیز آگاه باشد و ترکیب پرتفوی خود را متناسب با سطح ریسکپذیری و افق زمانی سرمایهگذاری، تنظیم کند.
انتقادها نسبت به ممنوعیت معاملات
ممنوعیت دو هفتهای معاملات صندوقهای طلا پس از آغاز درگیری نظامی اخیر، موجی از انتقادها را متوجه سازمان بورس و اوراق بهادار کرده است. منتقدان میگویند بسته ماندن این صندوقها، در تناقض آشکار با فلسفه وجودی آنهاست. چرا که صندوقهای طلا اساسا به عنوان ابزاری برای پوشش ریسک در زمانهای تنش، نااطمینانی و جهش نرخ ارز طراحی شدهاند. وقتی سرمایهگذاران به دنبال پناهگاهی برای حفظ ارزش دارایی خود هستند، انتظار دارند دستکم به داراییهایی نظیر طلا که ذاتا ضدریسک هستند، دسترسی داشته باشند. در واقع، یکی از مزیتهای اصلی صندوقهای قابل معامله طلا، نقدشوندگی سریع، امکان معامله آنلاین و فراهمکردن دسترسی فوری به بازار طلا بدون نیاز به خرید فیزیکی و مواجهه با هزینههای جانبی است.
اما در تصمیم اخیر سازمان بورس، دقیقا این مزیت از کار افتاد. سرمایهگذاران در شرایطی که شدیدا نگران آینده بودند و نیاز به تصمیمگیری سریع برای جابهجایی داراییهای خود داشتند، عملا امکان واکنش به تحولات را از دست دادند. از نگاه کارشناسان، چنین تصمیمهایی میتواند به اعتماد عمومی به ابزارهای نوین بازار سرمایه لطمه بزند. اگر صندوقهای طلا هم در بزنگاههایی که دقیقا برایشان طراحی شدهاند، در دسترس نباشند، این سوال مطرح میشود که کارکرد واقعی آنها چیست؟ مدیریت بازار در زمان بحران، ضرورتی غیرقابل انکار است، اما مسدود کردن کانالهای پوشش ریسک، میتواند نتیجهای معکوس به همراه داشته باشد و سرمایهگذاران را به سمت بازارهای غیررسمی یا نگهداری فیزیکی طلا سوق دهد، که خود تبعات منفی اقتصادی و امنیتی در پی خواهد داشت.
کمک به کنترل بازار فیزیکی
صندوقهای سرمایهگذاری طلا در سالهای اخیر به یکی از مهمترین ابزارهای کنترل و هدایت تقاضا در بازار طلا و سکه تبدیل شدهاند. این صندوقها با فراهم کردن امکان سرمایهگذاری غیرمستقیم و آنلاین در طلا، نقش بسزایی در جذب نقدینگی و کاهش فشار بر بازار فیزیکی ایفا کردهاند. در واقع، این ابزارها به سرمایهگذاران اجازه میدهند بدون نیاز به خرید سکه یا طلای فیزیکی، در بازدهی این بازار شریک شوند و همزمان از ریسکهای نگهداری فیزیکی آن نیز مصون بمانند. در شرایطی که اقتصاد با شوکهای سیاسی یا ارزی مواجه میشود، تقاضا برای داراییهای امن مانند طلا افزایش مییابد. اگر ابزارهایی نظیر صندوقهای طلا در بازار وجود نداشت، بخش بزرگی از نقدینگی سرگردان به سمت بازار فیزیکی سرازیر میشد.
این هجوم، نه تنها منجر به افزایش شدید و لحظهای قیمت طلا و سکه میشد، بلکه التهاب و بیثباتی در بازار فیزیکی را نیز تشدید میکرد. تجربههای گذشته نشان داده که تقاضای هیجانی در بازار فیزیکی، صفهای خرید، اختلاف قیمت رسمی و بازار آزاد و در نهایت تشدید انتظارات تورمی را به همراه دارد. در مقابل، صندوقهای طلا با مکانیزم شفاف، آنلاین و مبتنی بر عرضه و تقاضای واقعی در بازار سرمایه، به تنظیم رفتار سرمایهگذاران و جذب بخشی از هیجانات کمک میکنند. این صندوقها نهتنها ابزار مدیریت دارایی برای افراد هستند، بلکه در سطح کلان، ابزاری برای مدیریت نوسانات بازار طلا و پیشگیری از تشدید تورم انتظاری نیز به شمار میروند. وجود چنین سازوکاری، بهویژه در دورههای بحران، میتواند بخشی از التهابات بازارهای فیزیکی را کنترل کرده و نقش تنظیمگر را برای اقتصاد ایفا کند.
رقابت طلا و سهام؛ قدیمی اما زنده
در روزهایی که بازار سهام با افتهای پیدرپی مواجه شده و فضای غالب در تالار شیشهای بیاعتمادی و تردید است، سرمایهگذاران بهطور طبیعی به دنبال پناهگاههای امنتری برای سرمایه خود میگردند. در سه روز معاملاتی اخیر، بیش از ۸هزار میلیارد تومان پول حقیقی از بازار سهام خارج شده؛ رقمی قابلتوجه که از یکسو بیانگر شدت نااطمینانی در بازار است و از سوی دیگر نشاندهنده تغییر مسیر جریان نقدینگی در اقتصاد ایران است. همزمان با خروج این حجم از سرمایه حقیقی از بورس، صندوقهای طلا شاهد ورود پول بودند؛ به طوری که در روزهای یکشنبه و دوشنبه، مجموعا بیش از ۱۱۰۰ میلیارد تومان پول تازهوارد به این صندوقها جریان پیدا کرد. این جابهجایی سرمایه نه اتفاقی مقطعی، بلکه بخشی از رقابت دیرینه میان بازار سهام و بازار طلاست؛ رقابتی که در طول سالهای اخیر، با هر موج تورمی یا تنش سیاسی دوباره احیا شده است. در فضای سرمایهگذاری ایران، بازار طلا و بازار سهام دو مسیر اصلی برای کسب بازدهی هستند که رفتار سرمایهگذاران در این دو بازار، به طور معمول نسبت معکوس دارد.
در دورههایی که بازار سهام با رشد سودآوری شرکتها، فضای باثبات سیاسی و انتظارات مثبت همراه بوده، سرمایهگذاران رغبت بیشتری به خرید سهام نشان دادهاند و شاهد رشد شاخص کل و ورود پول حقیقی به بورس بودهایم. اما در مقابل، هرگاه فضای ریسک در اقتصاد یا سیاست داخلی و خارجی تشدید شده، جریان نقدینگی به سرعت به سمت بازار طلا و صندوقهای وابسته به آن حرکت کرده است. صندوقهای طلا، این امکان را برای سرمایهگذاران فراهم میکنند تا بدون خرید فیزیکی سکه یا طلا و بدون درگیر شدن با هزینههای نگهداری، بیمه یا ریسک سرقت، در نوسانات بازار طلا شریک شوند. این ویژگی باعث شده که صندوقهای طلا در شرایط بیثباتی، به گزینهای جذاب برای جایگزینی بازار سهام تبدیل شوند؛ بهخصوص در دورههایی که بازار سهام با صف فروشهای سنگین و تردید نسبت به آینده همراه است.
صندوقهای طلا، مقصد پولهای نگران
اکنون با توجه به روند منفی شاخصهای بازار سهام و نبود چشمانداز مشخص نسبت به بهبود کوتاهمدت آن، بخشی از سرمایهگذاران حقیقی در حال انتقال منابع خود به صندوقهای طلا هستند. این موضوع بهویژه در شرایط فعلی که نرخ ارز نیز جهش داشته و سطوح قیمتی جدیدی را تجربه میکند، تشدید شده است. رشد قیمت دلار و نگرانی نسبت به تورم آتی، بر جذابیت طلا به عنوان یک دارایی ضدتورمی افزوده و صندوقهای طلا را به گزینهای مناسب برای حفظ ارزش پول تبدیل کرده است.
از سوی دیگر، کاهش حجم معاملات بازار سهام و باقیماندن فشار فروش در بسیاری از نمادها نشان میدهد که فعلا چشمانداز بازگشت اعتماد در بورس دور از دسترس است. در چنین شرایطی، انتظار میرود روند ورود پول به صندوقهای طلا ادامه یابد؛ چرا که این ابزارها از یکسو امکان نقدشوندگی سریع و معاملات آنلاین را فراهم میکنند و از سوی دیگر از محرکهایی مانند رشد ارز، تنش سیاسی و بیثباتی بازارهای مالی بهرهمند میشوند. در مجموع، مهاجرت نقدینگی از بازار سهام به صندوقهای طلا، یک زنگ هشدار برای سیاستگذاران بازار سرمایه است. بازگرداندن این سرمایهها به بورس، مستلزم بازسازی اعتماد، کاهش ریسکهای غیرسیستمی و ایجاد افق روشن نسبت به سودآوری شرکتها خواهد بود. تا آن زمان، طلا همچنان برنده اصلی این رقابت قدیمی باقی میماند.
پیروزی طلا در سال ۱۴۰۳
در سال ۱۴۰۳، بازار طلا و سکه بار دیگر توانست نقش تاریخی خود را به عنوان پناهگاه امن سرمایهگذاران ایرانی ایفا کند؛ بازاری که در رقابت با سایر بازارهای دارایی، بهویژه بورس، توانست رشدی چشمگیر را به ثبت برساند و نگاهها را بهسوی خود جلب کند. نوسانات شدید ارزی، تورم فزاینده، نگرانیهای سیاسی و امنیتی و همچنین ابهامات اقتصادی، بستر مساعدی برای جهش قیمتها در بازار طلا و سکه در اختیار قرار داد. در چنین شرایطی، صندوقهای سرمایهگذاری طلا نیز از این رشدها بینصیب نماندند و توانستند در بخش عمدهای از سال گذشته، بازدهیهای قابلتوجهی را نصیب سرمایهگذاران خود کنند.
در مقابل، بازار سهام در سال گذشته از چند جهت با چالشهای ساختاری و روانی روبهرو بود. از افت سودآوری شرکتها به دلیل قیمتگذاری دستوری گرفته تا عدمقطعیت نسبت به سیاستهای اقتصادی دولت، همه و همه باعث شدند که شاخصهای بازار سرمایه در رقابت با طلا و ارز، عملکردی ضعیفتر از خود نشان دهند. همین ناکامی نسبی بورس در جذب نقدینگی، سبب شد سرمایهگذاران حقیقی بخش عمدهای از منابع خود را به سمت داراییهایی مانند طلا و سکه سوق دهند.
عرضه سنگین در بازار طلا و برگشت روند
اما رشد افسارگسیخته بازار طلا و سکه در سال گذشته، در بهار ۱۴۰۴ با موجی از عرضهها مواجه شد. قیمتها که در بسیاری از مقاطع بهصورت هیجانی رشد کرده بودند، در ابتدای سال جدید با فشار فروش از سوی دارندگان طلا و سکه (چه در قالب فیزیکی و چه از طریق صندوقها) مواجه شدند. نتیجه این اتفاق، افت قیمت در بازار فیزیکی و کاهش ارزش خالص دارایی (NAV) صندوقهای طلا بود. در نتیجه، بسیاری از صندوقهای طلا در بهار امسال با افتی در حدود ۲۰درصد روبهرو شدند. این افت، در شرایطی رخ داد که بازار سهام برخلاف انتظارات، در هفتههای ابتدایی سال توانست بازدهی مثبتی ثبت کند. برخی از گروههای بورسی از جمله فلزات، پالایشیها و حتی خودروییها، با توجه به رشد نرخ دلار بازار آزاد، دلار توافقی و زمزمههایی از آزادسازی قیمتی، توانستند بازدهی معقولی را در کارنامه خود ثبت کنند. همین موضوع باعث شد که در نگاه کوتاهمدت، بورس از منظر بازدهی نسبت به طلا در موقعیت بهتری قرار گیرد.
برگشتن ورق در بازار طلا
با آغاز درگیری نظامی ۱۲روزه میان ایران و رژیم صهیونیستی، فضای بازارهای مالی مجددا متحول شد. شوک سیاسی و امنیتی ناشی از این درگیری، بیثباتی اقتصادی و ارزی را در پی داشت و نرخ دلار به سطوحی بالاتر از ۹۰هزار تومان صعود کرد. این وضعیت باعث شد تا بازار طلا و سکه بار دیگر در مرکز توجه قرار گیرد. هجوم سرمایهگذاران به بازار طلا نه تنها در معاملات فیزیکی، بلکه بهطور مشخص در صندوقهای طلا نیز بازتاب یافت؛ به طوری که در نخستین روزهای بازگشایی پس از تعطیلی جنگ، صندوقهای طلا با ورود سنگین پول حقیقی همراه شدند.
این چرخش ناگهانی در جریان نقدینگی، بار دیگر رقابت میان بورس و طلا را به سطح اول تحلیلهای سرمایهگذاری بازگرداند. در حالی که بازار سهام همچنان با فشار عرضه و فقدان خریدار موثر روبهرو بود، بازار طلا توانست با اتکا به رشد قیمت جهانی طلا و افزایش نرخ ارز، بخشی از افتهای بهار را جبران کند. استقبال مجدد از طلا، بهویژه در شرایط نااطمینانی، نشان داد که طلا هنوز هم جایگاه تثبیتشدهای در ذهن سرمایهگذاران ایرانی دارد.
سهم بازارها در دورههای ریسک
رفتار سرمایهگذاران در ماههای اخیر، بار دیگر این واقعیت را بهنمایش گذاشت که بازارهای دارایی در ایران بیش از آنکه تابع تحلیل بنیادی باشند، به شدت تحتتاثیر ریسکهای محیطی و انتظارات روانی قرار دارند. بازار سهام اگر چه در شرایط پایدار میتواند گزینه جذابی برای سرمایهگذاری میانمدت و بلندمدت باشد، اما در شرایط بحرانی و پرریسک، توان رقابت با بازار طلا را ندارد.
بازار طلا، چه در قالب خرید فیزیکی و چه از طریق صندوقهای سرمایهگذاری، در چنین دورههایی همواره مقصد امن پولهای نگران بوده است. با توجه به استمرار ابهامات سیاسی، نوسانات ارزی و نبود چشمانداز شفاف نسبت به سیاستهای اقتصادی، بهنظر میرسد که این رقابت همچنان ادامه داشته باشد و در این میان، طلا فعلا برنده میدان است، مگر آنکه بازار سهام بتواند با اصلاح سازوکارها، بازسازی اعتماد و تقویت تقاضای حقیقی، مجددا خود را بهعنوان بازار اول سرمایهگذاری مطرح کند.