چالش‌های تقلب و کلاهبرداری دربازارهای سرمایه!
هدف از این نوع تقلب، پنهان کردن سود یا زیان واقعی شرکت و ایجاد تصویر غلط از سلامت مالی آن است.
تغییر عمدی اطلاعات مالی توسط یک شرکت و دستکاری آن به نفع خود، عملی غیرقانونی و به‌‌‌شدت قابل‌‌‌مجازات است. صورت‌های مالی برای نشان دادن وضعیت واقعی یک شرکت تهیه می‌‌‌شوند و هرگونه تحریف در آنها، به ارائه اطلاعات نادرست منجر شده و تصمیم‌گیری مدیران، سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
تقلب در صورت‌های مالی زمانی رخ می‌دهد که یک شرکت بهطور عمدی اطلاعات مالی خود را نادرست گزارش کند تا وضعیت واقعی مالی خود را پنهان سازد. این اقدامات برای فریب سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان و سهامداران انجام می‌شود. برای جلوگیری از این تخلفات، استفاده از روش‌های کنترل و نظارت دقیق و برگزاری برنامه‌‌‌های آموزشی شناسایی تقلب، موثر است.
عناصر چهارگانه تقلب (Fraud Elements) به عواملی اشاره دارند که وقوع تقلب را ممکن می‌‌‌سازند. این عناصر به عنوان چهار عامل اصلی ایجاد و ارتکاب تقلب شناخته می‌‌‌شوند:
۱-انگیزه یا فشار (Motivation/Pressure)
این عامل به فشارهایی اشاره دارد که فرد را به سمت ارتکاب تقلب سوق می‌دهد. این فشار می‌تواند مالی، شخصی یا حرفه‌‌‌ای باشد. برخی از رایج‌‌‌ترین انگیزه‌‌‌ها عبارتند از:
•مشکلات مالی (بدهی یا ورشکستگی)
•فشار برای رسیدن به اهداف عملکردی
•تمایل به حفظ جایگاه شغلی یا افزایش درآمد
•اعتیاد یا مشکلات شخصی.
۲-فرصت (Opportunity)
فرصت زمانی به وجود می‌‌‌آید که فرد به دلیل ضعف در کنترل‌‌‌های داخلی یا نبود نظارت کافی، امکان ارتکاب تقلب را پیدا کند. این عامل معمولا ناشی از موارد زیر است:
•عدم‌اجرای صحیح کنترل‌‌‌های داخلی
•نظارت ناکافی بر فرآیندها
•تفکیک نادرست وظایف (Lack of Segregation of Duties).
۳-توجیه (Rationalization)
این عنصر به فرآیندی ذهنی اشاره دارد که فرد از طریق آن، عمل غیرقانونی خود را توجیه می‌کند تا آن را از نظر اخلاقی یا قانونی موجه جلوه دهد. برخی از توجیه‌‌‌های رایج شامل موارد زیر است:
•«همه این کار را می‌کنند.»
•«من فقط قرض گرفته‌‌‌ام و برمی‌‌‌گردانم.»
•«شرکت به من بدهکار است.»
۴-قابلیت (Capability)
این عامل به توانایی و مهارت فرد در شناسایی نقاط ضعف و اجرای موفقیت‌‌‌آمیز تقلب اشاره دارد. برای وقوع تقلب، فرد باید:
•از سیستم‌های مالی و رویه‌‌‌های داخلی آگاه باشد.
•مهارت کافی برای پنهان‌‌‌سازی یا تغییر داده‌‌‌ها داشته باشد.
•اعتماد یا دسترسی ویژه‌‌‌ای به اطلاعات حساس داشته باشد.
سه عنصر اولیه به طور مشترک به عنوان«مثلث تقلب»(Fraud Triangle) شناخته می‌شدند که با اضافه شدن عنصر چهارم «قابلیت» به عنوان «چهارضلعی تقلب»(Fraud Diamond) شناخته می‌‌‌شوند.
انواع تقلبات در شرکت‌ها
۱-سوءاستفاده از وجوه نقد
این نوع تقلب زمانی اتفاق می‌‌‌افتد که وجوه نقد به نفع شخصی ثبت یا حذف شود. روش‌های انجام این تقلب:
•ثبت نکردن یا حذف تراکنش‌‌‌های نقدی
•ایجاد سوابق جعلی در حساب‌‌‌های مشتریان
•ثبت خریدهایی که انجام نشده است.
•ثبت مبلغ کمتر یا بیشتر از مبلغ واقعی پرداخت‌‌‌شده.
۲-سوءاستفاده از کالاها
دراین روش، کارکنان کالاهای شرکت را برای استفاده شخصی خارج کرده یا به‌‌‌صورت نادرست ثبت می‌کنند. راه‌های شناسایی این نوع تقلب:
•بررسی دقیق کالاهای ورودی و خروجی
•اجرای قوانین سخت‌‌‌گیرانه برای ارزیابی مکرر موجودی
•نگهداری صحیح سوابق خرید و فروش.
۳-جعل و دستکاری حساب‌‌‌ها
این تقلب معمولا توسط مدیران شرکت یا به دستور آنها انجام می‌شود تا وضعیت مالی را بهتر از واقعیت نشان دهند. روش‌های متداول:
•حذف بدهی‌‌‌های مشکوک‌‌‌الوصول
•افزایش یا کاهش موجودی‌‌‌های اول و پایان دوره
•ثبت نادرست خرید و فروش
•افزایش یا کاهش درآمد، هزینه‌‌‌ها و استهلاک.
۴-آرایش یا بزک کردن صورت‌های مالی (Window Dressing)
این روش زمانی استفاده می‌شود که صورت‌های مالی به‌‌‌گونه‌‌‌ای دستکاری می‌‌‌شوند که وضعیت مالی شرکت بهتر از واقعیت نشان داده شود. این کار برای جذب سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان جدید انجام می‌شود.
۵- ذخایر مخفی (Secret Reserves)
برخی از شرکت‌ها برای کاهش بدهی مالیاتی یا پنهان کردن وضعیت واقعی خود، ذخایری را در خارج از صورت‌های مالی نگهداری می‌کنند.
روش‌های شناسایی تقلبات در حسابرسی
•انجام مصاحبه با مدیران و کارکنان مسوول ثبت سوابق مالی
•ارزیابی خطرات مرتبط با تحریف اطلاعات مالی توسط حسابرسان مستقل
•بررسی دقیق سوابق مالی برای شناسایی تخلفات.
راهکارهای پیشگیری از تقلب و کلاهبرداری در حسابرسی
•استفاده از نرم‌‌‌افزارهای مدیریت حسابرسی برای شناسایی فعالیت‌‌‌های مشکوک
•آموزش کارکنان در زمینه شناسایی و پیشگیری از تقلب
•بازبینی و کنترل دوره‌‌‌ای فرآیندهای شناسایی و پیشگیری از تقلب.
سوالات متداول
چرا تقلب در حسابرسی شناسایی نمی‌شود؟
عوامل متعددی مانع از شناسایی تقلب می‌‌‌شوند، از جمله:
•فقدان آموزش‌‌‌های تخصصی برای حسابرسان
•روابط نزدیک حسابرسان با مدیریت که به سوگیری منجر می‌شود.
•برنامه‌‌‌ریزی نامناسب و ضعف در روش‌های کنترل و شناسایی تقلب.
عناصر اصلی تقلب چیست؟
سه عامل اصلی که موجب وقوع تقلب می‌‌‌شوند:
۱-فشار برای انجام تقلب
۲-وجود فرصت برای انجام تقلب
۳-توجیه یا عقلایی جلوه دادن عمل تقلب.
چه کسی مسوول شناسایی تقلبات در حسابرسی است؟
بر اساس استانداردهای حسابرسی ایران و طبق استانداردهای حسابداری و حسابرسی ایالات متحده مانند SAS No. ۹۹ - PCAOB Auditing Standards، مسوولیت ایجاد سیستم‌های کنترل داخلی موثر و پیشگیری از تقلب به عهده مدیریت شرکت بوده و مدیریت باید اطمینان حاصل کند که شرکت از سیستم‌های کنترل داخلی استفاده می‌کند که احتمال وقوع تقلب را کاهش دهد و از کشف تقلب در صورت وقوع حمایت کند.همچنین مدیریت موظف به ارائه اطلاعات صحیح در صورت‌های مالی است و باید معقولانه از شواهد تقلب جلوگیری کند. اما طبق استاندارد حسابرسی شماره ۹۹ (SAS No-۹۹) و بر اساس استانداردهای هیات نظارت بر حسابداری شرکت‌های عمومی (PCAOB)، حسابرسان باید ریسک تقلب را در فرآیند حسابرسی خود شناسایی کنند. این شامل انجام آزمون‌‌‌ها، بررسی کنترل‌‌‌های داخلی و ارزیابی شواهد مربوط به تقلب است. یعنی حسابرسان باید بهطور فعال در حین حسابرسی به شواهد احتمالی تقلب توجه کرده و در صورتی که شواهدی از تقلب پیدا کنند، آن را گزارش دهند.
چه موسسات و نهادهایی در کار کشف تقلب درصورت‌های مالی فعالیت دارند؟
برخی موسسات و شرکت‌ها و نهادهای خاصی وجود دارند که بهطور تخصصی در زمینه کشف تقلب در صورت‌های مالی و بررسی تخلفات مالی فعالیت می‌کنند. این شرکت‌ها معمولا تحت عنوان‌‌‌های زیر فعالیت دارند:
۱- موسسات حسابرسی (Audit Firms): بزرگ‌ترین و معتبرترین موسسات حسابرسی جهان که به عنوان Big ۴ (شامل PWC- Ernest&Young-KPMG-Deloitte) شناخته می‌‌‌شوند که خدمات حسابرسی قانونی (Forensic Audit) و بررسی تقلبات مالی (Fraud Detection) ارائه می‌دهند. این موسسات علاوه بر خدمات حسابرسی مالی، در زمینه کشف تخلفات مالی، پول‌‌‌شویی، سوءاستفاده مالی و تحلیل تقلب تخصص دارند.
۲- شرکت‌های تخصصی در حسابرسی جنایی (Forensic Accounting Firms):این شرکت‌ها بهطور خاص روی کشف تقلب، فساد مالی، سوءاستفاده از دارایی‌‌‌ها و تحلیل جرائم مالی تمرکز دارند. برخی از این شرکت‌های معتبر عبارتند ازFTI Consulting -Kroll (A division of Duff & Phelps) -Alvarez & Marsal -BDO Forensics -Grant Thornton Forensic Services
۳- شرکت‌های فناوری و نرم‌‌‌افزار تحلیل داده‌‌‌های مالی: برخی شرکت‌ها با استفاده از فناوری‌‌‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی و تحلیل داده‌‌‌های کلان به کشف تقلب‌‌‌های پیچیده در صورت‌های مالی کمک می‌کنند. برخی از مشهورترین این شرکت‌ها عبارتند از- -ACL Analytics (Galvanize) - CaseWare IDEA -SAS (Fraud Detection Solutions) - Palantir Technologies که با تحلیل پیچیده داده‌‌‌ها در زمینه کشف تقلبات فعالیت دارند.
۴- موسسات دولتی و نهادهای نظارتی: در بسیاری از کشورها، نهادهای دولتی و مستقل مسوول کشف و رسیدگی به تقلب‌‌‌های مالی هستند. بهطور مثال SEC کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالات متحده، FRC شورای گزارشگری مالی بریتانیا و سازمان حسابرسی ایران که نهاد مسوول حسابرسی شرکت‌های دولتی است. عموما این نهادها از موسسات حسابرسی جنایی یا کارشناسان رسمی دادگستری برای بررسی و کشف تقلب استفاده می‌کنند.
انجمن بازرسان تقلب گواهی‌‌‌شده (ACFE) هر دو سال یک‌‌‌بار گزارشی جامع با عنوان «گزارش به ملت‌‌‌ها» منتشر می‌کند که به بررسی تقلب‌‌‌ها و سوءاستفاده‌‌‌های شغلی در سراسر جهان می‌‌‌پردازد. این گزارش‌‌‌ها منابع معتبری برای درک روندها و الگوهای تقلب در سازمان‌ها محسوب می‌‌‌شوند.
این گزارش‌‌‌ها معمولا شامل بخش‌‌‌های زیر هستند:
•هزینه‌‌‌های تقلب: برآورد زیان‌‌‌های مالی ناشی از تقلب در سازمان‌ها.
•روش‌های کشف تقلب: بررسی روش‌هایی که از طریق آنها تقلب‌‌‌ها شناسایی شده‌‌‌اند.
•ویژگی‌‌‌های مرتکبان تقلب: اطلاعاتی درباره مشخصات افرادی که مرتکب تقلب شده‌‌‌اند.
•انواع تقلب‌‌‌ها: دسته‌‌‌بندی و تحلیل انواع مختلف تقلب‌‌‌های شغلی.
یافته‌های گزارش انجمن بازرسان تقلب در سال ۲۰۲۴ گویای این واقعیت بوده که بیش از نیمی از تقلب‌‌‌های سازمانی(۳۲درصد) در سطح جهان به‌علت نبود کنترل‌‌‌های داخلی و ۱۹درصد به دلیل دور زدن کنترل‌‌‌های داخلی موجود رخ داده‌اند.
این گزارش بیان کرده که ۴۳درصد تقلبات از طریق افشاگران تقلب کشف شده‌‌‌اند که این میزان سه برابر بیش از سایر روش‌های کشف تقلب بوده است. علاوه بر این در سازمان‌هایی که آموزش شناسایی تقلب وجود نداشته دو برابر سازمان‌هایی که این آموزش ارائه شده تقلب صورت گرفته است.
حال در شرایط تحریمی که اساسا تاییدیه‌های خرید و فروش مواد و کالا یا خدمات از یا به خارج کشور قابل دستیابی نیست امکان تقلب دوصد‌چندان خواهد بود که جز درصورت برملا شدن تقلب راهکار دیگری برای شناسایی آن وجود ندارد.
* عضو انجمن حسابداران خبره ایران
