بررسی ظرفیتهای مغفول وقف در تجهیز منابع خرد برای توسعه زیرساختهای اجتماعی
وقف در قالب ابزارمالی مدرن
بازار سرمایه بهعنوان یکی از ارکان کلیدی اقتصادی، قادر است منابع مالی خرد و کلان را جمع‌‌‌آوری کرده و به سمت بنگاه‌‌‌های تولیدی هدایت کند.
رشد این بازار تاثیر زیادی بر رشد اقتصادی کشور دارد و به همین دلیل، بهعنوان دماسنج اقتصاد هر کشور شناخته می‌شود. حمایت بازار سرمایه از بخش واقعی اقتصاد از طریق روش‌های مختلف تامین مالی انجام می‌شود.
اهمیت نهادهای وقف در اقتصاد کشورها
امروزه، فعالیت‌‌‌های اقتصادی کشورها حول سه محور اصلی بخش خصوصی، بخش دولتی و سازمان‌های امورخیریه در حال انجام است.
در این میان، بخش خیریه به ویژه نهادهای وقف، به‌‌‌طور فزاینده‌‌‌ای در اقتصاد جهانی اهمیت پیدا کرده‌‌‌اند. انگیزه‌‌‌های داوطلبانه مبتنی بر ایثار و نوع‌‌‌دوستی این نهادها باعث افزایش کارآیی اقتصادی و کاهش هزینه‌‌‌ها در ارائه خدمات اجتماعی و عام‌‌‌المنفعه نسبت به بخش دولتی می‌شود. مشارکت مردم در فعالیت‌‌‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای دستیابی به توسعه پایدار ضروری است.
اوراق وقف در کشورهای اسلامی
یکی از چالش‌‌‌های کشورهای اسلامی، طراحی ابزارهای مالی نوین غیر‌ربوی برای تامین مالی است. ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه، معروف به صکوک، به طور قابل‌توجهی چالش تامین مالی در بازار سرمایه را حل کرده‌‌‌اند. این صکوک شامل اوراق با درآمد ثابت، اوراق با درآمد متغیر، اوراق بهادار انتفاعی و اوراق بهادار غیرانتفاعی (اوراق وقف و قرض‌‌‌الحسنه) است.
امروزه با تاسیس نهادهای وقفی در کشورهای اسلامی توسعه‌‌‌یافته، مساله تجهیز منابع از طریق وقف، جایگاه مثبت و ارزشمندی را به خود اختصاص داده است. اما در برخی از کشورهای اسلامی از جمله ایران، به‌‌‌دلایل فقهی و عدم‌استفاده از پتانسیل‌‌‌های بالقوه، پیشرفت محسوسی در این زمینه صورت نگرفته است.
بررسی ماهیت وقف
وقف عقدی است که به موجب آن فردی عین مال خود را تحبیس کرده و منافع آن را برای صرف در راه‌‌‌هایی که مشخص میکند، تلبیس (رها) میکند. بررسی ماهیت وقف، بیانگر کارکرد و اثرات مثبت آن بر جامعه در ابعاد اجتماعی، بهداشتی، آموزشی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.
از منظر اقتصادی، وقف مانع انباشت ثروت می‌شود و با پشتوانه موقوفات، بسیاری از مراکز اقتصادی کوچک را قادر می‌‌‌سازد تا به فعالیت خود ادامه دهند. وقف می‌تواند مدارس و کتابخانه‌‌‌ها را تجهیز، ازدواج جوانان را تسهیل، خانه‌‌‌های سالمندان ایجاد و به اشتغال‌زایی و پروژه‌‌‌های عمرانی کمک کند. به‌رغم کارکردهای مطلوب وقف، باید توجه داشت که معمولا، تنها افرادی توانایی و امکان وقف دارند که از نظر مالی در سطح قابل‌‌‌قبولی قرار داشته باشند.
اگر شیوه‌‌‌هایی طراحی شود که افراد با سطوح درآمدی مختلف امکان مشارکت در طرح‌‌‌های وقف را داشته باشند، این امر به گسترش موقوفات و فرهنگ وقف در جامعه کمک خواهد کرد. امروزه نیاز است که با توجه به مقتضیات زمان، ابزارها و نهادهای مالی کارآمد وقفی طراحی شود تا نیازهای جامعه به‌‌‌خوبی برطرف شود.
انتشار اوراق وقف
یکی از بهترین ابزارها در حوزه وقف، انتشار اوراق وقف است. هدف این اوراق جذب سرمایه‌‌‌های اندک برای ترویج فرهنگ وقف است. اوراق وقف به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می‌شود و به واقفینی که قصد مشارکت در طرح‌‌‌های غیرانتفاعی دارند، واگذار می‌شود.
این روش به حل مشکل کسری بودجه دولت در ساخت طرح‌‌‌های عام‌‌‌المنفعه کمک کرده و خیرین را در جهت دستیابی به اهدافشان یاری میکند. انتشار اوراق وقف و وقف جمعی(صندوق‌های سرمایه‌گذاری وقفی) در کشورهای اسلامی همچون عربستان، کویت، قطر، مالزی، بحرین و عمان در حال گسترش است.
این کشورها به طرق مختلف در امر پسندیده وقف با طراحی و تاسیس سبدها و صندوق‌های متنوع سعی در ایجاد بسترهای سرمایه‌گذاری برای تحت‌‌‌الشعاع قرار دادن سلیقه سرمایه‌گذاران مختلف کرده و برای دستیابی به سرمایه‌‌‌های اندک مردم و بهره‌‌‌برداری از آن تلاش کرده‌‌‌اند.
از طرفی، بانک توسعه اسلامی نقش بسزایی در طراحی و عملیاتی کردن طرح‌‌‌هایی با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی در جهان، به‌خصوص در کشورهای اسلامی ایفا کرد.
این بانک با شناخت قابلیت‌‌‌های مهم اوقاف، پیشگام در تامین مالی تعدادی از پروژه‌‌‌های وقف در کشورهای مختلف شد.
اوراق وقف در ایران
در سال ۱۳۹۲، کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار طی مصوبه‌‌‌ای رسمی، انتشار اوراق وقف را به عنوان ابزاری نوین برای تامین مالی پروژه‌‌‌های عام‌‌‌المنفعه در بازار سرمایه ایران تصویب کرد.
این مصوبه، ضمن تعریف ساختار اوراق وقف، ارکان دخیل در انتشار آن و فرآیند عملیاتی مربوطه را به‌‌‌طور شفاف مشخص کرده است. براساس این چارچوب، شخص حقوقی منتشرکننده اوراق که از آن بهعنوان «بانی» یاد می‌شود، مسوول اجرای پروژه و جذب منابع مالی از طریق بازار سرمایه است. «امین» بهعنوان نهاد ناظر مستقل، وظیفه نظارت مستمر بر حسن اجرای پروژه و صیانت از منافع واقفان را برعهده دارد.
همچنین، «مدیر طرح» مسوولیت انتخاب پیمانکاران و اجرای عملیات پروژه را بر دوش دارد. پس از بهره‌‌‌برداری، «متولی» و «هیات امنا» وظیفه اداره موقوفه و نظارت بر عملکرد آن را عهده‌‌‌دار خواهند بود.
فرآیند تامین مالی نیز به‌‌‌گونه‌‌‌ای طراحی شده که متقاضیان با خرید اوراق وقف، بخشی از دارایی خود را از طریق «قرارداد صلح» در اختیار بانی قرار می‌دهند.
بانی نیز موظف است پس از اجرای طرح، با رعایت احکام شرعی، صیغه وقف را از طرف صاحبان اوراق جاری کرده و پروژه را جهت بهره‌‌‌برداری به متولی تحویل دهد.
نقش نهادهای واسط در این مسیر نیز قابل‌توجه است؛ بانک‌ها، موسسات خیریه و سازمان‌های تخصصی در مقام عاملان عرضه اوراق، وظیفه توزیع و تسهیل مشارکت عمومی در این ابزار مالی را دارند. با این حال، اجرای موثر این فرآیند مستلزم وجود چارچوب‌‌‌های نظارتی دقیق، حسابرسی مستمر و شفافیت نهادی است؛ مولفه‌‌‌هایی که کارشناسان از آنها بهعنوان پیش‌‌‌نیاز اعتماد عمومی به ابزار وقف یاد می‌کنند.
نقدهای وارده به اوراق وقف
نقدهایی از سوی کارشناسان و خبرگان امور مالی و امور بانکی به این مدل بیان شده است. آنها بر مدلی تاکید دارند که نظارت بر عملیات و نظارت بر امور مالی پروژه نیز با سخت‌گیری هرچه بیشتر همراه باشد تا تخلفی صورت نپذیرد که منجر به از بین رفتن اعتماد اجتماعی مردم شود.
حسابرس، مشاور طراحی اوراق و مهندسان مشاور از ارکانی هستند که کارشناسان وجود این افراد را در فرآیند انتشار اوراق وقف ضروری می‌‌‌دانند و آنها را لازمه نیل به اهداف بیان‌شده خطاب می‌کنند. ایجاد شفافیت برای واقفان از منظر تایید صلاحیت ارکان مربوطه، تایید مدارک و امیدنامه تهیه‌‌‌شده نیز دیگر شروطی است که از سوی کارشناسان مطرح شده است.
با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین اهداف بازار سرمایه ایجاد زمینه‌‌‌ای برای شفافیت اطلاعات و بالا بردن هرچه بیشتر کارآیی بازار است، انتشار اوراق بهادار به عموم باید تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار صورت گیرد. بنابراین باتوجه به اینکه اوراق وقف در گروه ابزارهای مالی دسته‌‌‌بندی می‌شود، در نتیجه جایگاه و نقش سازمان بورس در انتشار اوراق وقف ضروری به‌نظر می‌‌‌رسد.
سابقه استفاده از اوراق وقف
مجلس شورای اسلامی برای پروژه‌‌‌های ساخت و بهره‌‌‌برداری دو بیمارستان تخصصی با استفاده از ابزار اوراق وقف و انتشار و فروش آن به ارزش هزار میلیارد ریال در دو مرحله، طی سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ موافقت و مجوز آن را نیز صادر کرد.
این دو پروژه بهعنوان نخستین نمونه‌‌‌های موفق از انتشار اوراق وقف در ایران است که با موفقیت نیز به بهره‌‌‌برداری رسیده است.
پس از آن توسعه بیمارستان آیت‌الله خوانساری اراک نیز بر عهده اوراق وقف قرار گرفت. بنابراین بانک مرکزی مجوز فروش ۱۰۰ میلیارد ریال اوراق وقفی جهت احداث فاز دوم این بیمارستان را صادر کرد.
در ادامه پیشنهاد کمیسیون فرهنگی مجلس مبنی‌بر فروش اوراق وقف در سال ۱۳۹۴ از سوی کمیسیون تلفیق رد شد.
این امر درحالی صورت گرفت که نه‌تنها اوراق وقف هیچ بار مالی برای دولت نداشت، بلکه به کمک دولت آمده و همسو با سیاست‌‌‌های اقتصاد مقاومتی نیز بوده است. ایرادی که کمیسیون تلفیق بر انتشار این اوراق وقف داشت، عدم‌تحقق فروش هزار میلیارد ریالی این اوراق تصریح شده است.
توجه هرچه بیشتر به تبلیغات و بازاریابی کافی، بهره‌‌‌گیری از روش‌های نوین پرداخت در انتشار اولیه اوراق، استفاده از پتانسیل سازمان بورس و یکسان نبودن ناظر و مجری (سازمان اوقاف) در انتشار اوراق وقف، می‌تواند این اوراق را در بین مردم محبوب‌‌‌تر و جذاب‌‌‌تر کند.
مشارکت اجتماعی با اوراق وقف
اوراق وقف به عنوان یک ابزار مالی نوین، می‌تواند تاثیرات مثبتی بر اقتصاد کشور داشته باشد.
این اوراق نه‌تنها به تامین مالی پروژه‌‌‌های اجتماعی و عمرانی کمک میکند؛ بلکه می‌تواند به جذب سرمایه‌‌‌های مردمی و افزایش مشارکت عمومی در امور خیریه و اجتماعی منجر شود. با توجه به اینکه اوراق وقف به تامین مالی پایدار و بلندمدت پروژه‌‌‌ها کمک میکند، این امر می‌تواند به بهبود زیرساخت‌‌‌ها و خدمات عمومی منجر شود و در نهایت کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا بخشد.
همچنین انتشار اوراق وقف نوعی همبستگی اجتماعی را در جامعه به وجود آورده و اعتماد اجتماعی را نیز در بین مردم افزایش خواهد داد.
در واقع سرمایه اصلی هر کشور را می‌توان مردم دانست که با استفاده از ابزاری همچون اوراق وقف، از اقشار و گروه‌‌‌های مختلف، باعث مشارکت اجتماعی شده و همبستگی در خصوص سرمایه‌‌‌های اجتماعی را بیش از پیش بالا می‌‌‌برد.
* پژوهشگر مالی
