آیا بدون اصلاحات ساختاری می‌توان به عبور از بحران انرژی امید داشت؟
حل بحران خاموشی در تاریکی
با‌این‌حال آغاز قطعی برق در اردیبهشت سال جاری به‌خوبی نشان می‌دهد که وعده‌هایی نظیر رفع قطعی برق در تابستان که هر سال نیز به سال بعدی موکول می‌شود و همچنین رفع کمبود برق با استفاده از برق خورشیدی، نه‌تنها محقق نشده بلکه چشم‌اندازی هم برای تحقق آن وجود ندارد. می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین دلایل این ناکامی آن است که دولت‌ها و مدیران اجرایی فهم درستی از بحران انرژی و به تبع آن راه‌های عبور از بحران ندارند. به همین دلیل وعده‌ها با ماهیت اصلی راه‌حل‌های کارشناسی این بحران، یعنی مطالعه و بررسی شرایط توسط «متخصصان خارج از بدنه دولت» و همچنین برنامه‌ریزی «بلندمدت» توسط این افراد مغایرت دارد.
علاوه بر این، در‌حال‌حاضر حل بسیاری از بحران‌ها نظیر بحران انرژی به نتایج حاصل از مذاکرات ایران و آمریکا و رفع تحریم‌ها موکول شده است. هرچند که دور شدن ریسک‌های سیاسی از کشور موجب رفع بسیاری از چالش‌های فعلی اقتصاد می‌شود، با‌این‌حال عدم انجام اصلاحات ساختاری در زمینه رفع بحران انرژی، حصول توافق صرفا فروش نفت را تسهیل خواهد کرد. به عبارت دیگر بدون کاهش ریسک‌های سیاسی (رعایت حقوق مالکیت) و ریسک‌های اقتصادی (مهار تورم) با هدف انجام فعالیت‌های مولد از طریق جذب سرمایه‌های خارجی، رفع تحریم‌ها تنها خام‌فروشی را تسهیل کرده و نقشی در رشد اقتصادی فراگیر و ایجاد اشتغال جدید نخواهد داشت.
برنامه «رصدخانه اقتصاد» در یک مصاحبه تصویری با هاشم اورعی، استادتمام دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران، به واکاوی ریشه‌های بحران انرژی در کشور و راه‌حل کارشناسی عبور از این بحران پرداخته است.
در انتظار کسری ۲۴هزار مگاواتی
نگاهی به تحولات حوزه انرژی در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که برخی تصمیمات دولت‌ها و نهادهای حاکمیتی موجب شده ناترازی برق به بحران برق تبدیل شود؛ به‌طوری‌که خاموشیها که تنها در گرم‌‌ترین ماه‌های سال رخ می‌داد، در‌حال‌حاضر به تمامی فصول سال تسری پیدا کرده است. در سال جاری خاموشیها در تمامی استان‌های کشور در اردیبهشت‌ماه، یعنی پیش از ورود به اوج گرما در کشور، آغاز شد. هاشم اورعی، استادتمام دانشگاه صنعتی شریف، با ارائه تصویر عددی وضعیت فعلی کسری برق در کشور توضیح داد: «ما هنوز وارد دوره گرما (خرداد، تیر و مرداد) سال جاری نشده‌ایم، اما به دلیل گرمای زودهنگام، تقاضای برق به حدود ۶۰هزار مگاوات رسیده است. ما در ۱۷ شهریور سال گذشته توانستیم ۶۲۵۰۰ مگاوات تامین کنیم، اما ۱۷۴۰۰ مگاوات کسری داشتیم. از طرفی امسال انتظار می‌رود در بهترین حالت، تنها یک‌سوم تا نیمی از ظرفیت برق‌آبی قابل‌استفاده باشد. با این شرایط، در بهترین حالت کسری برق در اوج گرما به ۲۴هزار مگاوات می‌رسد و این ناترازی طولانی‌تر از گذشته خواهد بود. ما به مرحله‌ای رسیده‌ایم که ناترازی ترکیبی (هم‌زمان برق و گاز) در تمام فصول سال وجود دارد.» این استاد دانشگاه در زمینه ریشه‌های رسیدن به نقطه فعلی، به سبد تولید برق کشور اشاره کرد و گفت: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۹۰درصد برق کشور به سوخت‌های فسیلی وابسته است. به طور مشخص تولید برق کشور در درجه اول به گاز، سپس مازوت، گازوئیل و در نهایت منابع آبی وابسته است و ما هیچ کدام از اینها را به اندازه کافی نداریم. سوال اساسی این است که آیا ما از پیش نمی‌دانستیم که وضعیت منابع آبی کشور چگونه خواهد بود؟ قطعا از این موضوع آگاه بودیم و این اطلاعات همواره در اختیار برنامه‌ریزان کشور قرار داشته است. واقعیت آن است که حتی امروز نیز تحلیل درستی از وضعیت صورت نگرفته است.»
وضعیت کنونی برق «آشفتگی» است
ایران کشوری با سرزمین‌های پهناور، نور خورشید فراوان و مناطق بادخیز است. با وجود داشتن چنین منابعی برای تولید برق تجدیدپذیر، یکی از پرسش‌هایی که وجود دارد این است که چرا از این منابع تا کنون به‌درستی استفاده نکرده‌ایم؟ پرسش دیگر این است که آیا وعده‌های فعلی در زمینه رفع ناترازی برق از طریق تولید انرژی خورشیدی امکان‌پذیر است؟ رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران در پاسخ به این دو پرسش گفت: «در‌حال‌حاضر، صحبت‌هایی درباره احداث ۲۰هزار مگاوات نیروگاه هسته‌ای یا خورشیدی مطرح می‌شود. من با انرژی هسته‌ای یا خورشیدی مخالف نیستم، اما این اعداد و ارقام بدون پشتوانه علمی و برنامه‌ریزی دقیق مطرح می‌شوند. ما باید سبد انرژی کشور را برای ۲۰ یا حتی ۵۰سال آینده به‌صورت علمی و دقیق طراحی کنیم. این کار نیازمند تغییر نگرش و بازگشت به عقلانیت است.»
او در این باره ادامه داد: «شکی نیست که ایران از ظرفیت‌های عظیم در انرژی بادی و خورشیدی برخوردار است. با‌این‌حال تا چند سال پیش، در وزارت نیرو صحبت از انرژی‌های تجدیدپذیر نوعی تابو بود. مدیران ارشد این وزارتخانه معتقد بودند که کشوری با منابع عظیم نفت و گاز نیازی به انرژی تجدیدپذیر ندارد. نتیجه این رویکرد، وضعیت کنونی است. با‌این‌حال اگر الزامات فراهم شود، من معتقد هستم که در یک برنامه ۱۰ساله می‌توانیم تا ۵۰درصد برق کشور را از منابع تجدیدپذیر تامین کنیم.» او در نهایت به شعارهایی که درباره تولید برق خورشیدی داده می‌شود، اشاره کرد و گفت: «امروز، به‌اشتباه تمام بار ناترازی برق بر دوش انرژی خورشیدی گذاشته شده، اما حتی افرادی که از آن حمایت می‌کنند، اغلب فاقد اطلاعات کافی، اعتماد یا اعتقاد به این راه‌حل هستند. این رویکرد مانند سوار شدن به قطاری است که مقصد آن مشخص نیست. بنابراین انرژی خورشیدی نمی‌تواند در کوتاه‌مدت معضل برق کشور را حل کند، نه به دلیل نقص در این نوع انرژی، بلکه به دلیل ناکارآمدی‌های ما. ما دهه‌ها این مساله را رها کرده‌ایم و اکنون بدون برنامه‌ریزی منسجم به آن پرداخته‌ایم. اگر بخواهم با یک کلمه وضعیت کنونی برق کشور را توصیف کنم آن کلمه «آشفتگی» است. تدوین یک برنامه جامع نیازمند توجه به الزامات اقتصادی، فنی، اجرایی و مدیریتی است، اما متاسفانه هیچ‌یک از این الزامات در‌حال‌حاضر فراهم نیست.»
برق لوکس هسته‌ای
در سال‌های گذشته مساله انرژی هسته‌ای ایران هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم زیادی را برای ایران به دنبال داشته است. در شرایطی که کشور با بحران انرژی دست‌وپنجه نرم می‌کند، پرسش‌هایی مبنی بر سهم و هزینه تولید برق هسته‌ای در ایران وجود دارد. اورعی در این زمینه توضیح داد: «ما تنها یک نیروگاه هسته‌ای با ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات در بوشهر داریم، درحالیکه ظرفیت منصوبه نیروگاهی کشور حدود ۹۴هزار مگاوات است. این یعنی از نظر ظرفیت سهم انرژی هسته‌ای ما در حدود یک درصد است و آن هم بسیار گران است. بر اساس اطلاعات غیررسمی، قیمت تمام‌شده هر کیلووات تولید این نیروگاه بین ۶ تا ۸هزار دلار بوده است، درحالیکه قیمت تمام‌شده هر کیلووات انرژی هسته‌ای در جهان حدود ۴هزار دلار است. این در حالی است که هزینه احداث نیروگاه‌های فسیلی، خورشیدی و بادی زیر ۱۰۰۰دلار برای هر کیلووات است. بنابراین، انرژی هسته‌ای یک کالای لوکس محسوب می‌شود که اگر منابع مالی کافی را داشته باشیم، می‌تواند برق پایداری برای بلندمدت فراهم کند، اما ما چنین منابعی نداریم.»
با آغاز مذاکرات تنش‌زدایی ایران و آمریکا در بهار سال جاری، حل بسیاری از چالش‌های کشور در سطح خرد و کلان به نتایج مذاکرات گره خورده است. به همین دلیل می‌توان این پرسش را مطرح کرد که حصول توافق میان ایران و آمریکا و رفع تحریم‌ها، آیا اثر مثبتی بر بحران انرژی کشور خواهد داشت؟ عضو هیات علمی دانشگاه شریف در پاسخ به این پرسش توضیح داد: «رفع تحریم‌ها قطعا به نفع کشور است، اما نباید تصور کنیم که تمام مشکلات ما با توافق حل خواهد شد. این باور که غربی‌ها یا شرقی‌ها کشور ما را آباد خواهند کرد، اشتباه است. هر کشوری که پیشرفت کرده، با تلاش مردم خودش به این موفقیت رسیده است. توافق در بهترین حالت موانع سرمایه‌گذاری خارجی را برمی‌دارد، اما شرکت‌های خصوصی بر اساس ریسک و توجیه اقتصادی دست به سرمایه‌گذاری می‌زنند. نکته قابل‌توجه این است که ایران از نظر ریسک سرمایه‌گذاری در رتبه‌های پایین قرار دارد. با وجود ریسک‌هایی در زمینه مساله حقوق مالکیت، دولتی بودن اقتصاد، نوسانات شدید نرخ ارز و تورم‌های بالا و قوانین متناقض، شرکت‌ها تمایلی به سرمایه‌گذاری در ایران نخواهند داشت. بنابراین حتی در صورت توافق، سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل این ریسک‌ها تمایلی به ورود نخواهند داشت، مگر اینکه اصلاحات ساختاری در اقتصاد، سیاست و نظام قضایی کشور انجام شود. بدون این اصلاحات، حتی با رفع تحریم‌ها، ما به خام‌فروشی نفت و گاز ادامه خواهیم داد که هیچ ارزش افزوده‌ای برای اقتصاد ملی ندارد و آینده نسل‌های بعدی را به خطر می‌اندازد.»
پرهیز از ملاحظات کوتاه‌مدت
با توجه به شرایط فعلی، اتخاذ سیاست‌های اصلاحی در حوزه انرژی و برنامه‌ریزی برای عبور از بحران فعلی ناگزیر است. با توجه به اشتباهات گذشته در زمینه سیاستگذاری‌های حوزه انرژی و هزینه بالای این سیاست‌ها برای ایرانیان، نقطه آغاز و چگونگی اصلاحات در شرایط فعلی بسیار مهم است. اورعی درباره راه خروج از بحران فعلی توضیح داد: «نقطه شروع برای اصلاح وضعیت کنونی، آسیب‌شناسی دقیق و مستقل است؛ و این آسیب‌شناسی باید پیش از تدوین هرگونه برنامه عملیاتی انجام شود. نکته مهم این است که این کار نمی‌تواند بر عهده افرادی باشد که هم‌اکنون مسوولیت اجرایی دارند؛ چرا که ماهیت فعالیت‌های اجرایی، چه بخواهند و چه نخواهند، آنها را به سمت حل مسائل کوتاه‌مدت، مانند نیازهای روزمره، مسائل این ماه و نهایتا امسال سوق می‌دهد. در مقابل، مساله انرژی به‌طور ذاتی و ماهوی یک مساله بلندمدت است و نمی‌توان با نگاه روزمره به آن پاسخ داد.»
او در پایان برنامه به دولت توصیه کرد: «باید با مردم صادق باشیم و بگوییم حل این بحران زمان‌بر است. اگر این صداقت را پیشه کنیم، مردم ایران، با وجود همه ناملایمات، بار دیگر همدلی خواهند کرد و ما را در مسیر اصلاح یاری خواهند داد تا کشورمان به جایگاهی که شایسته آن است، برسد.»
شما می‌توانید با مراجعه به وب‌سایت و کانال تلگرام «دنیای اقتصاد»، این مصاحبه تصویری را با عنوان «رصدخانه اقتصاد - حل بحران خاموشی در تاریکی» به صورت کامل مشاهده کنید.
