البرز نظامی

گریگوری منکیو به خاطر کتاب مبانی علم اقتصادش کم‌‌‌وبیش در جایگاه معلم اول تمام اقتصادخوانان یکی دو دهه اخیر قرار دارد. او در آن کتاب معروف برای علم اقتصاد ۱۰اصل تعریف می‌کند؛ اصولی که کم‌‌‌وبیش با عقل سلیم و شهود هر خواننده‌‌‌ای قابل فهم و پذیرش است؛ اما در مرحله عمل متوجه می‌‌‌شویم که گاه توسط بخش مهمی از تصمیم‌گیرندگان در سراسر جهان زیرپا گذاشته می‌شود؛ مساله‌ای که شاید در وهله اول به باور این قسم از تصمیم‌گیرندگان کاری درست بوده است، اما هزینه‌‌‌های بیهوده آن در نهایت روزی در یک‌‌‌جایی خود را نشان می‌دهد؛ روزی که شاید دیگر دیر شده‌‌‌باشد. البته این یادداشت قصد ندارد این ۱۰اصل اقتصادی را مورد بررسی قرار دهد، بلکه می‌‌‌خواهد به کمک سه‌مورد از این ۱۰اصل ابتدایی علم اقتصاد نگاهی گذرا به مذاکرات اخیر ایران و آمریکا بیندازد.

اگر برجام برقرار باقی می‌ماند، سرنوشت اقتصادی ما چگونه بود؟ گزارش سال۲۰۱۶ موسسه مک‌کنزی درخصوص آینده اقتصاد ایران پس از انعقاد و اجرایی‌شدن معاهده برجام، تصویری ملموس از آینده اقتصاد ایرانی می‌دهد که می‌توانست زیر سایه برجام به مسیر خود ادامه دهد.

سال که نو می‌شود، ما چه در ساحت فردی و چه در ساحت جمعی، آرزوهایمان را برای سال جدید مرور می‌‌‌کنیم و در نهایت، برخی از آنها را به‌عنوان اهداف خود انتخاب می‌‌‌کنیم. به قول جوانان امروزی، در ابتدای هر سال برای خودمان یک لیست آرزوها یا همان ‌‌‌Wish List طراحی می‌‌‌کنیم؛ لیست آرزوهایی که قرار است برای آنها بکوشیم تا محقق شوند؛ کوششی که بدون فراهم شدن ابزارهای لازم بی‌‌‌ثمر می‌‌‌ماند. در نتیجه، طبیعی است که در گام اول تحقق اهدافمان برای سال جدید باید ابزارهای لازم را مهیا کنیم.

توسعه پایدار هدف پرطمطراقی است که در سال‌های اخیر درباره آن بسیار شنیده‌‌‌ و خوانده‌‌‌ایم. در وهله اول عنوان آن بسیار ساده و همه‌‌‌فهم به‌نظر می‌‌‌رسد. لکن، برخلاف این ظاهر ساده و همه‌‌‌فهم، بر سر تفسیر آن بحث و جدل بسیاری در فضای آکادمیک و عمومی وجود دارد. یکی از کمک‌‌‌هایی که ریاضیات در اختیار ما قرار می‌دهد، ارائه بستری برای توضیح مساله است؛ بستری که در آن همه‌‌‌چیز آنقدر شفاف پیش می‌رود که نیازی به حکایت و تفسیر نیست.

اقتصاد ایران بیش از پنج دهه است که در محاصره معضلی به نام تورم قرار گرفته ‌است. معضلی که تقریبا در همه‌جای جهان کم‌وبیش رفع شده؛ در کشور ما همچنان در حال یکه‌تازی است. سال‌ها پیش دکتر مسعود نیلی در کلاس مبانی اقتصاد خود به مثال خوبی اشاره کرد؛ مثالی که به ظرافت اعجاب‌انگیز بودن عدم حل مساله تورم در ایران را نشان می‌دهد. عدم حل مساله تورم در ایران به باور ایشان درست همانند آن است که شما اکنون کشوری را پیدا کنید که بیماری فلج‌اطفال در آن غوغا کند.

هنری کیسینجر، استاد رئالیسم سیاسی، به‌‌‌طور قاطع بر این باور بود که سیاست جهانی نمی‌‌‌تواند به ایده‌‌‌آلیسم و ارزش‌‌‌های اخلاقی تکیه کند. او در نقد اروپا پس از جنگ جهانی دوم، هشدار می‌‌‌داد که این قاره با پذیرش مسائلی همچون حقوق بشر و دموکراسی در سیاست خارجی، خود را از واقعیات دنیای سخت و بی‌‌‌رحم قدرت دور کرده است.

رشد اقتصادی نه فقط یک شاخص آماری خشک و خالی از عاطفه، بلکه معیاری برای سنجش پویایی و کارآمدی هر نظام اقتصادی است. بی‌‌‌اغراق نخواهد بود اگر ادعا کنیم که اندازه این شاخص سرنوشت انسان‌‌‌ها را تعیین می‌کند. هرچه این شاخص بالاتر باشد، نوید روزگار شیرین را خواهد داد و هرچه این شاخص کاهش یابد، از روزگار تلخ خبر خواهد داد. تفاوت اصلی کشورهای توسعه‌‌‌یافته و توسعه‌‌‌نیافته به تفاوت آنها در میزان رشد اقتصادی‌‌‌شان بازمی‌گردد.

در نگاه نخست، شاید صنعت و تنوع زیستی دو مفهوم دور از هم به‌‌نظر برسند؛ اما با دقت بیشتر، روشن می‌شود که زنجیره‌‌های تولید صنعتی، از تامین مواد اولیه گرفته تا مدیریت ریسک‌‌های عملیاتی، به منابع طبیعی وابسته هستند. به همین دلیل، حفظ تنوع زیستی به‌‌معنای تضمین پایداری این زنجیره‌‌ها و در نتیجه حفظ اشتغال صنعتی است. به بیانی دیگر، زمانی که یک اکوسیستم تخریب می‌شود، دسترسی صنایع به مواد خام، آب سالم و خدمات اکوسیستمی مختل می‌شود. به دنبال این امر، این اختلال‌‌ها نه‌‌تنها هزینه‌‌های تولید را افزایش می‌دهد؛ بلکه در بسیاری از موارد مقیاس تولید به‌‌صرفه را نیز غیرممکن می‌کند. در نتیجه، برخی بنگاه‌‌ها یا تعطیل می‌‌شوند یا به‌‌ناچار به مناطق دیگر کوچ می‌کنند. تعطیلی بنگاه‌‌ها در مناطق وابسته به منابع طبیعی، یکی از عوامل اصلی بیکاری ساختاری است. از سوی دیگر، تنوع زیستی نوعی بیمه اکولوژیک برای صنایع است. هرچه منابع زیستی متنوع‌‌تر باشند، گزینه‌‌های جایگزین برای مواد اولیه بیشتر است و شوک‌‌های محیطی آسیب کمتری به تولید و اشتغال وارد می‌کنند. نابودی این تنوع، انعطاف‌‌پذیری صنایع را کاهش داده و آنها را در برابر بحران‌های زیست‌‌محیطی آسیب‌‌پذیرتر می‌کند. به بیان دیگر، حفظ تنوع زیستی نه‌تنها یک اولویت زیست‌محیطی، بلکه یک ضرورت اقتصادی است. بنابراین، سرمایه‌گذاری در حفظ تنوع زیستی می‌تواند عاملی کلیدی در جلوگیری از بحران‌های اقتصادی و حفظ پایداری اشتغال باشد.

یک زمانی میلتون فریدمن به طعنه بیان کرد که اگر مدیریت یک بیابان را هم به دولت بسپارید، بعد از چند سال با کمبود شن مواجه می‌‌‌شوید. شاید خود فریدمن نیز به‌صورت مطلق به این گزاره باور نداشت؛ اما در سال‌های اخیر سیاست‌‌‌های اقتصادی ما کار را به جایی رساند که وضعیت کنونی کشور در حوزه انرژی بی‌‌‌شباهت به این گزاره طعنه‌‌‌آلود میلتون فریدمن نباشد.به‌طور معمول درخصوص بحران انرژی، از بنزین گرفته تا گاز، برخی مسوولان دولتی و اقتصاددان‌‌‌ها انگشت اتهام را به سمت قیمت دستوری نشانه می‌‌‌گیرند.

پروفسور محمدهاشم پسران سال ۱۳۲۵ در شهر شیراز، شهر سعدی و حافظ، چشم به جهان گشود. وی دوران دبیرستان خود را در مدرسه ابن‌‌‌سینا آغاز کرد و در ادامه، با کسب مدرک دیپلم از دبیرستان نمازی فارغ‌‌‌التحصیل شد. پروفسور پسران همان‌طور که خود بیان می‌کند، مطابق فضای آن روزهای ایران، قصد مهندس شدن در شرکت نفت در آبادان را داشته است؛ اما ناگهان توسط بانک‌مرکزی وقت دعوت به مصاحبه می‌شود؛ دعوت به مصاحبه‌‌‌ای که نه‌‌‌تنها سرنوشت پروفسور را تغییر داد؛ بلکه موجب شد که علم اقتصاد یکی از فرزندان توانا و صدیق خود را نیز پیدا کند. با موفقیت پروفسور در این مصاحبه، بانک‌مرکزی وقت، پروفسور پسران و ۱۱تن دیگر را به انگلستان اعزام می‌کند. بانک‌مرکزی وقت در آن سال‌ها نیازمند تعدادی حسابدار خبره بود و قصد اعزام این جمع ۱۲نفره به انگلستان نیز چیزی جز این نبوده است. اما با توجه به کسب نمرات درخشان توسط سه‌نفر از این جمع ۱۲نفره، بانک‌مرکزی به آنها اجازه ادامه تحصیل در مقطع دکترای اقتصاد را می‌دهد. یکی از این سه‌نفر، پروفسور محمدهاشم پسران بوده است.

تفاوت علم با ایدئولوژی آنجایی آغاز می‌شود که علم با تکیه بر مشاهدات می‌‌‌تواند خود را بازمفصل‌‌‌بندی کند؛ اما در نقطه مقابل، ایدئولوژی پروژه خود را بدون اعتنا به مشاهدات به پیش می‌‌‌برد و به همین سبب، ارتباطش با واقعیت فیزیکی قطع می‌شود و به نظرگاه دگمی بدل می‌شود که تغییر در آن بزرگ‌ترین گناه است. درست به همین دلیل است که علم مدام خود را با واقعیت‌های جدید بازتولید می‌کند و هرگز متوقف نمی‌شود؛ اما ایدئولوژی، هرچند، چندصباحی هم بتواند به پیش تازد، در نهایت زور واقعیت آن را در هم می‌‌‌کوبد.

کامپیوتر بیشتر یا درختان بیشتر؛ کدام‌یک میراث بهتری برای آیندگان است؟ ویلیام نوردهاوس، اقتصاددان آمریکایی و برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۱۸ میلادی، فصل مربوط به اقتصاد محیط‌‌‌زیست کتاب «کلیات علم اقتصاد» خود و پل ساموئلسون فقید را با این پرسش آغاز می‌کند؛ پرسشی دقیق که روی نکته مهمی دست می‌‌‌گذارد. صحبت کردن از محیط‌‌‌زیست و توسعه پایدار کاری بسیار سهل است، اما آنچه مشکل است، ارائه راه‌‌‌حل عملی است. کسی دشمن محیط‌‌‌زیست نیست، کسی از انقراض گونه‌‌‌ها، آلودگی‌‌‌ آب‌وهوا و نابودی مراتع و جنگل‌‌‌ها لذت نمی‌‌‌برد؛ برعکس، همه از حفظ تمام گونه‌‌‌های زنده، پاکی آب‌وهوا و حفظ مراتع و جنگل‌‌‌ها لذت می‌‌‌برند. لکن، پایداری این وضعیت رایگان نیست و نیازمند پرداخت هزینه‌‌‌های بزرگ است. این درس اولی است که اقتصاد به ما می‌دهد؛ هر عملی، تاکید می‌‌‌کنم که هر عملی، هزینه‌‌‌های خود را دارد؛ مساله‌ای که به زیرکی در دل پرسش ویلیام نوردهاوس قرار دارد.