یک فعال آینده پژوه در گفتگو با دنیای اقتصا مطرح کرد:
آینده صنعت طلا و جواهر ایران؛ ضرورت نگاهی نو و مدبرانه به این هنر صنعت
وضعیت فعلی و چالش‌های صنعت طلا و جواهر در ایران
در سال ۱۴۰۲ در نمایشگاه اصفهان، نقشه روندنمای آینده صنعت طلا و جواهر تا سال ۲۰۵۰ رونمایی شد که شامل بیش از ۲۰۰۰ رویداد مؤثر بر این صنعت در سطوح ملی و بین‌المللی بود. متأسفانه، فقر سطح سواد علمی بهره‌برداران باعث شد که این نقشه به‌درستی درک نشود.
در سال‌های اخیر، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری چندین نوبت فراخوان‌هایی جهت تدوین نقشه جامع آینده‌پژوهی کشور منتشر کرده است؛ بااین‌حال، از میان فعالان صنعت طلا و جواهر، تنها چهار یا پنج نفر در این فرآیند مشارکت داشته‌اند. افزایش سطح مشارکت نخبگان و متخصصان این حوزه می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در گنجاندن الزامات و اقتضائات این صنعت در اسناد چشم‌انداز کشور، به‌ویژه چشم‌انداز ۱۴۳۰ ایفا کند. همچنین، اتاق‌های بازرگانی و تشکل‌های صنفی می‌توانند با الزام به گذراندن دوره‌های آموزشی ضمن خدمت به‌عنوان یکی از پیش‌نیازهای صدور یا تمدید پروانه‌های صنفی، نقش مؤثری در ارتقای دانش حرفه‌ای فعالان این صنعت داشته باشند. یافته‌های حاصل از مطالعات آینده‌پژوهی حاکی از آن است که بخش معدن در کشور طی پنج سال آینده، مستعد بروز بیشترین میزان فساد خواهد بود. بااین‌حال، سازوکارهای نظارتی موجود از کارآمدی لازم برخوردار نیستند.
در همین راستا، بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که در سند هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران نیز هیچ‌گونه اشاره‌ای به صنعت طلا و جواهر نشده است؛ نه به طلا، نه به فلزات گران‌بها، و نه به گوهرسنگ‌ها. این غفلت، در وهله نخست، ناشی از نوعی ریسک گریزی و بی‌اعتمادی تاریخی میان فعالان سنتی این صنعت و نهادهای دولتی است؛ بی‌اعتمادی‌ای که عمدتاً ریشه در سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد و چالش‌برانگیز یک دهه گذشته، به‌ویژه در حوزه مالیات و مالیات بر ارزش‌افزوده، دارد. درعین‌حال، باید توجه داشت که ایران در حوزه ماشین‌آلات و طراحی مصنوعات طلا، در زمره هفت‌کشور برتر تولیدکننده در جهان قرار دارد. بااین‌وجود، فناوری‌های مورداستفاده در این بخش، نه‌فقط در ایران بلکه در سطح جهانی، به‌طور متوسط بافاصله‌ای حدود ۳۰ سال از لبه دانش عقب‌تر هستند. یکی از دلایل اصلی این عقب‌ماندگی، فقدان درک ضرورت به‌روزرسانی فناوری در میان سرمایه‌گذاران این حوزه و درنتیجه، عدم تمایل آنان به سرمایه‌گذاری در نوآوری‌های فناورانه است.
راهکارهای پیشنهادی برای تحول و توسعه
در راستای کاهش شکاف فناورانه در صنعت طلا و جواهر، تیم نوآوری RIT با همکاری سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) در تهران تأسیس شد. یکی از نمونه‌های موفق تعامل با این ساختار، برند جواهری حقانی از شهر مشهد بود که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، اقدام به طراحی زیورآلات پایدار نمود و ضمن ثبت هشت اختراع، موفق به کسب مقام دوم کارآفرینی در رقابت‌های بین‌المللی کره جنوبی شد. بااین‌حال، این دستاورد در سطح محلی به‌ویژه در شهر مشهد با بی‌توجهی مواجه شد؛ امری که گویای شکاف عمیق میان نوآوری فناورانه و فرهنگ سنتی حاکم بر صنف است. از منظر دولتشاه، توسعه پایدار این صنعت مستلزم ورود فعال صنایع فرهنگی و گفتمان ساز به عرصه است. صنعت طلا و جواهر صرفاً یک فعالیت اقتصادی نیست، بلکه پدیده‌ای میان‌رشته‌ای است که برای شکل‌گیری زیرساخت‌های علمی و سیاست‌گذاری مؤثر، نیازمند تدوین هستی‌شناسی (آنتولوژی) دقیق، استخراج شاخص‌های فناوری، و شناسایی گلوگاه‌های زنجیره تأمین است. در همین راستا، پروژه ملی آنتولوژی صنعت طلا و جواهر تحت نظارت او در حال اجراست.
در حال حاضر، حدود ۲۵ درصد از فعالان صنف طلا و جواهر را افراد متعلق به نسل‌های X و Y تشکیل می‌دهند و ۴۵ درصد از ترکیب نیروی انسانی این حوزه را جوانان تشکیل می‌دهند. بااین‌حال، قدرت تصمیم‌گیری همچنان در اختیار همان ۲۵ درصد یادشده باقی‌مانده است؛ گروهی که با رویکردی محافظه‌کارانه، از ورود دانش و نوآوری نسل جوان به بدنه تصمیم‌سازی صنف جلوگیری می‌کنند. این وضعیت، مانعی جدی در مسیر تحول و به‌روزرسانی صنعت به شمار می‌آید. بر اساس نتایج یک پژوهش تخصصی، تاکنون بیش از ۲۸۰ عنوان شغلی مرتبط با صنعت طلا، جواهر و گوهرسنگ‌ها شناسایی‌شده که از این میان، ۱۸۲ عنوان به‌صورت مستقیم و ۷۸ عنوان به‌طور غیرمستقیم در زنجیره فعلی صنعت فعال هستند. برآوردها نشان می‌دهد که طی پنج سال آینده، حدود ۱۷۰ عنوان شغلی جدید نیز به این زنجیره افزوده خواهد شد. باوجوداین ظرفیت اشتغال‌زایی قابل‌توجه، نظام آموزشی کشور همچنان مبتنی بر الگوهای سنتی و منسوخ است و از تطبیق با نیازهای نوین این صنعت بازمانده است. قوانین موجود نیز پاسخگوی تحولات روز نیستند. به‌عنوان نمونه، قانون حمایت از زیورآلات سنتی صرفاً شامل اشکال کلاسیک و مرسوم است و گونه‌های نوین، معاصر یا فناورانه را تحت پوشش قرار نمی‌دهد؛ موضوعی که مانع رشد و به رسمیت شناخته شدن نوآوری‌های طراحی در این حوزه شده است.
اقدامات نوآورانه انجام‌شده در صنعت طلا و جواهر ایران:
نمونه‌هایی نظیر پلیمرهای طلا (کامپوزیت طلا) که با حجم بالا و وزن بسیار کم ساخته می‌شوند، یا تولید پارچه‌های طلا با فناوری بومی‌شده، از جمله نوآوری‌هایی هستند که ابتدا با تردید و حتی تمسخر مواجه شدند اما امروز با توجه به شرایط اقتصادی، مورد استقبال قرارگرفته‌اند.
در زمینه مواد نو، تحقیقاتی پیرامون اوپال‌های سلولزی که با استفاده از غشای سلولی گیاهان تولید می‌شوند در حال انجام است. این نوع اوپال با مصرف بسیار پایین آب و درخشندگی بالا، می‌تواند جایگزینی مقرون‌به‌صرفه و زیست پذیر برای نمونه‌های طبیعی باشد. همچنین توسعه پلیمرهای حافظه‌دار که امکان بازگشت زیورآلات به فرم اولیه پس از تغییر شکل را فراهم می‌سازند، یکی دیگر از نوآوری‌های در دست اجراست.
ضرورت های فردا
هنر صنعت طلا و جواهر ایران، علی‌رغم برخورداری از ظرفیت‌های گسترده تاریخی، فرهنگی و فناورانه، برای نیل به جایگاه شایسته خود در سطح جهانی نیازمند بازنگری اساسی در سیاست‌گذاری‌ها، ساختارهای آموزشی، نگاه فرهنگی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین است. حرکت در مسیر آینده‌پژوهی، نوآوری و تعامل با نهادهای بین‌المللی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقای این صنعت در دنیای فرداست.
