سلاح کرملین برای دورزدن تحریم‌های نفتی غرب چیست؟
ناوگان اشباح زیر ذره‌بین
این ناوگان مخفی که حالا با نام مستعار «ناوگان سایه» شناخته می‌شود، به یکی از پیچیده‌‌‌‌‌ترین و بحث‌‌‌‌‌برانگیزترین ابزارهای کرملین برای دورزدن فشارهای اقتصادی بدل شده‌است؛ شبکه‌ای از کشتی‌های فرسوده، بی‌‌‌‌‌پرچم، بیمه‌‌‌‌‌نشده و اغلب با مالکیت‌‌‌‌‌های ناشناس که در سایه خلأهای قانونی و نظارتی، اقتصاد تحریمی روسیه را همچنان زنده نگاه داشته‌‌‌‌‌اند. اکنون این تجارت در سایه، نه‌‌‌‌‌تنها به معضلی ژئوپلیتیک، بلکه به تهدیدی برای امنیت دریانوردی و محیط‌زیست جهان تبدیل شده‌است.
در پی حمله نظامی روسیه به اوکراین، موج گسترده‌ای از تحریم‌های غربی علیه اقتصاد این کشور، به‌ویژه در بخش انرژی، اعمال شد. هدف اصلی این تحریم‌ها، کاهش درآمدهای نفتی روسیه و تضعیف منابع مالی جنگ پوتین بود، اما در پاسخ، مسکو سازوکار پیچیده و نامرئی را راه‌اندازی‌کرده متشکل از شبکه‌ای از نفتکش‌های قدیمی و فاقد شفافیت که همچنان نفت روسیه را به مقاصد جهانی منتقل می‌کنند. این ناوگان حالا به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌‌‌‌‌های امنیتی و زیست‌محیطی نهادهای غربی و ناتو تبدیل شده‌است.
کاروان پنهان کرملین در صدر اخبار
در ماه مه ۲۰۲۵، تنش‌ها میان روسیه و اروپا بار دیگر بالا گرفت؛ این‌بار نه در میدان نبرد اوکراین، بلکه در آب‌های دریای بالتیک. کشور استونی سعی کرد یک نفتکش متعلق به ناوگان سایه را که از سوی بریتانیا تحریم شده بود و بدون پرچم رسمی دریانوردی در حرکت بود، متوقف کند. این اقدام باعث شد روسیه یک جت جنگنده را برای محافظت از نفتکش خود به منطقه اعزام کند و بحران امنیتی کوچکی میان مسکو و کشورهای حوزه بالتیک رقم بخورد. در همین بازه زمانی، بریتانیا تحریم‌های تازه‌‌‌‌‌ای علیه حدود ۱۰۰نفتکش مرتبط با ناوگان سایه روسیه اعمال کرد. اتحادیه اروپا نیز فهرستی مشابه از ۱۰۰کشتی جدید به تحریم‌های قبلی خود (که شامل ۱۵۳ کشتی بود) افزود. ایالات‌متحده نیز در چندین مرحله، تحریم‌هایی علیه کشتی‌‌‌‌‌ها و شرکت‌های واسطه‌‌‌‌‌ای که در انتقال نفت روسیه مشارکت دارند، اعمال کرده‌است.
ناوگان سایه چگونه کار می‌کند؟
این ناوگان عمدتا از نفتکش‌هایی با بیش از ۳۰سال عمر مفید تشکیل شده‌است. بسیاری از آنها فاقد پوشش بیمه‌‌‌‌‌ای از سوی شرکت‌های بزرگ غربی هستند و تحت‌مالکیت شرکت‌هایی قرار دارند که در مناطق با قوانین مالیاتی و نظارتی سهل‌‌‌‌‌گیر مانند دبی، جزایر مارشال و پاناما ثبت شده‌اند. مالکیت واقعی این کشتی‌‌‌‌‌ها اغلب توسط شرکت‌های صوری و واسطه‌‌‌‌‌ای پنهان‌شده، به‌طوری‌که ردگیری آنها برای مقامات غربی دشوار است. بر اساس داده‌های دریانوردی، این کشتی‌‌‌‌‌ها معمولا از تکنیک‌‌‌‌‌هایی چون خاموش‌کردن سیستم‌های موقعیت‌‌‌‌‌یابی(AIS)، تغییر اعداد شناسایی کشتی(IMO)، استفاده از پرچم کشورهایی با نظارت پایین و انتقال نفت در آب‌های بین‌المللی از طریق عملیات کشتی به کشتی(STS) برای مخفی‌‌‌‌‌کاری استفاده می‌کنند.
از جمله مسیرهای پرتردد ناوگان سایه، می‌توان به دریای بالتیک، تنگه فنلاند، دریای‌سیاه و کانال سوئز اشاره کرد. کشورهای مقصد اغلب شامل چین، هند، امارات‌متحده‌عربی و برخی کشورهای آفریقایی هستند. در حال‌حاضر، چین و هند دو مشتری اصلی نفت روسیه هستند و نفت را با تخفیف‌های قابل‌توجه، گاه پایین‌تر از ۶۰ دلار در هر بشکه (سطح تعیین‌‌‌‌‌شده توسط غرب) خریداری می‌کنند.
پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی
یکی از نگرانی‌های اصلی مرتبط با ناوگان سایه، تهدیدات زیست‌محیطی ناشی از این کشتی‌های فرسوده و بدون نظارت است. در دسامبر ۲۰۲۴، نشت گسترده نفت از دو نفتکش ۵۰ساله در تنگه کرچ بین روسیه و کریمه باعث شد مقامات روسی عملیات اضطراری برای مهار آلودگی را آغاز کنند. منابع خبری این حادثه را یکی از بدترین فجایع زیست‌محیطی دریای‌سیاه در سال‌های اخیر ارزیابی کردند. افزون بر آن، با توجه به عدم‌حضور بیمه‌‌‌‌‌گران معتبر، در صورت وقوع حوادثی مانند نشت نفت، انفجار یا تصادف، روند پرداخت غرامت و جبران خسارت پیچیده و مبهم است. بسیاری از این کشتی‌‌‌‌‌ها تحت‌پوشش بیمه‌‌‌‌‌های روسی یا حتی غیرواقعی هستند و شرکت‌های بیمه غربی نسبت به عدم‌امکان پیگیری حقوقی در موارد فاجعه‌‌‌‌‌بار هشدار داده‌اند.
واکنش نهادهای بین‌المللی
در دسامبر گذشته، دوازده کشور غربی از جمله بریتانیا، آلمان، لهستان، هلند، کشورهای نوردیک و سه کشور بالتیک اعلام کردند؛ در پاسخ به چند حادثه مشکوک زیرساختی در دریای بالتیک (مانند بریدن کابل‌‌‌‌‌های دریایی)، برای «اختلال و جلوگیری» از فعالیت ناوگان سایه همکاری مشترک خواهند کرد. کشورهایی مانند بریتانیا، دانمارک، سوئد، فنلاند، استونی و لهستان اقدام به بازرسی مدارک بیمه‌‌‌‌‌ای کشتی‌‌‌‌‌ها در کانال مانش، تنگه دانمارک و خلیج فنلاند کرده‌اند؛ این در حالی است که بسیاری از این کشتی‌‌‌‌‌ها تلاش می‌کنند از مسیرهای جایگزین یا کشتی‌های جدید با نام و شماره‌جدید برای دورزدن تحریم‌ها استفاده کنند.
روسیه همچنان سود می‌‌‌‌‌برد؟
با وجود تمامی تحریم‌ها، روسیه همچنان توانسته با استفاده از این ناوگان و شبکه‌‌‌‌‌های واسطه‌‌‌‌‌ای، درآمد نفتی خود را حفظ کند. در ماه آوریل، مسکو حدود ۱۳میلیارد دلار از صادرات نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی درآمد کسب کرد؛ کم‌ترین رقم در دو سال‌اخیر، اما همچنان کافی برای تامین بودجه‌جنگ. در عین حال، افزایش قیمت جهانی نفت در برخی مقاطع، به روسیه کمک‌کرده تا اثرات تحریم‌ها و سقف قیمتی را خنثی کند، همچنین بیمه‌‌‌‌‌گران و شرکت‌های روسی تازه‌‌‌‌‌تاسیس به‌سرعت جایگزین بیمه‌‌‌‌‌گران غربی شده‌اند و بانک‌های محلی در حال ارائه خدمات مالی به صادرکنندگان نفت هستند.
چالش بودجه‌‌‌‌‌ای دولت روسیه
با وجود ادامه صادرات، دولت روسیه با کاهش جدی درآمدهای نفت و گاز مواجه است. بر اساس اعلام وزارت دارایی این کشور، پیش‌بینی می‌شود درآمد نفت و گاز در سال‌جاری به ۸تریلیون روبل برسد؛ رقمی که حدود ۳تریلیون روبل کمتر از پیش‌بینی‌های اولیه است. مجموع درآمدهای بودجه‌‌‌‌‌ای نیز ۲تریلیون روبل از سطح برنامه‌‌‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌شده عقب خواهد بود و کسری‌بودجه به ۴تریلیون روبل می‌رسد؛ رقمی بی‌سابقه پس از دوران کرونا. کمیته بودجه دومای‌روسیه اعلام‌کرده؛ حتی سناریوهای به‌‌‌‌‌روزرسانی‌‌‌‌‌شده برای بودجه، بیش از حد خوش‌بینانه هستند. در واکنش، دولت روسیه اقدام به افزایش مالیات بر سود شرکت‌ها، معرفی عوارض ارزی برای شرکت‌های بزرگ و افزایش مالیات نفت و گاز کرده‌است، اما با توجه به شرایط تحریم، اجرای این سیاست‌ها برای شرکت‌های نفتی یا بانک‌ها نیز با مشکلات زیادی مواجه است. ناوگان سایه روسیه نمونه‌‌‌‌‌ای بارز از چگونگی تطبیق اقتصادهای تحت‌تحریم با شرایط سخت جهانی است.
مسکو با اتکا بر تاکتیک‌‌‌‌‌های پنهان‌‌‌‌‌کاری، شرکت‌های صوری، مسیرهای غیرقانونی و مشتریان استراتژیک، توانسته مسیر فروش نفت خود را باز نگاه دارد، با این‌حال این شبکه پنهان، تهدیدی جدی برای امنیت دریایی، محیط‌زیست جهانی و نظام تحریم‌های بین‌المللی محسوب می‌شود. در صورت تداوم روند فعلی، ممکن است شاهد افزایش تصادفات دریایی، فجایع زیست‌محیطی و نیز تضعیف اقتدار تحریم‌های بین‌المللی باشیم. تنها با همکاری فراگیر کشورها و تقویت ابزارهای نظارتی می‌توان اشباح بالتیک را مهار کرد.
